Dërc umans y istruziun publica de Mateo Taibon

Na storia de contradiziuns y mancianzes

Canche la comunité internazionala â dô la secunda vera metü man da se dé jö con la Detlaraziun Universala dai Dërc Umans, n'àra nia tignì cunt dai dërc coletîfs. An ea dassënn decuntra da i garantì dërc a comunitês entìeres. Na gauja prinizipala ea la pôra da fà pié ìa endô conflic armês, müdamonc de confins de stat o rejiades o combatimonc tai stac lëite. Ensciö él gnü fissé tla Detlaraziun Universala dai Dërc Umans i dërc individuai, al n'é endere nia gnü fissé y gnanca nominé i dërc coletîfs, i dërc tanco de comunitês religioses, linguistiches y etniches. A cösta moda ne sciafiâ (y n'orea) la Detlaraziun Universala dai Dërc Umans nia da comedé en defet fondamental co â albü söa colma tragica dertan les ditatöres: la descriminaziun de mendranzes linguistiche, etniches y religioses. I ebraics, i sinti y roma, i mëmbri dles mendranzes linguistiches tla Talia, Spagna, Germania, Austria, Polonia y ensciö ennant n'ea nia gnüs perseguitês deache ai â cometü val at conscidré "criminal" o nia legal dai regims o deache ai ess fat propaganda por ideologìes tlassificades "soversives", mo deache ai ea mëmbri de comunitês desvalìes (te lingaz, religiun y e.e.) dla comunité de maioranza statala.

Na fondamonta dla contrarieté a reconësce i dërc coletîfs ea ince situaziuns entravaiades de mendranzes linguistiches, religioses, etniches, na fondamonta ea la pluralité etnica co ne i corespognea y ne corespogn sora döt le monn dötaurela nia ai confins de stat. Na fondamonta dla contrarieté a conzeder dërc coletîfs ea endere ince le problem dal colonialism. Les "naziuns", ô dì i stac firmatars dla detlaraziun, n'â degüna entenziun da renunzié a söa sovranité tles colonìes o da i conzeder dërc ales mendranzes linguistiches sön so teritor.

Tla Detlaraziun Universala dai Dërc Umans él gnü stabilì, aladô dla mentalité dai stac co l'à sotescrita, le dërt al'istruziun (articul 26), al è gnü stabilì ince le dërt al "svilup complet dla personalité umana", al è gnü stabilì le dërt de "tó pert lediamonter ala vita culturala" (articul 27); al n'è endere nia gnü stabilì (rodunt deache al è en dërt coletîf) le dërt al'istruziun tal lingaz dla oma, ala vita culturala tal lingaz dla oma, dal svilup complet dla personalité tal respet dal lingaz dla oma. Tan manco èl gnü stabilì che dötes les comunitês linguistiches à le dërt a en sistem scolastich te so lingaz. La Detlaraziun Universala dai Dërc Umans lascia ensciö na locia.

Al ne mancia tal contest nia les enterpretaziuns strenfes. Ensciö enterpretëia la Francia le prinzip dla valianza (articul 1) aladô che düc è anfat, y porchël è düc i sontadins dla Francia franzesc, y ensciö mëss düc adoré le franzesc y mâ le franzesc por düc i ac publics y privac. Les comunitês de lingaz de mendranza n'à degüna sconanza, ares ne vën gnanca reconesciüdes ofizialmonter.

Por gauja dla mancianza dai dërc coletîfs tla Detlaraziun Universala dai Dërc Umans, àl podü jì ennant cina aldedancö trepes iniüstiziuns y descriminaziuns co è gnüdes metüdes sö dai sistems totalitars. I ladins dles Dolomites, por fà mâ önn en ejompl, è gnüs despartis te trëi provinzies y döes regiuns dal fascism por che al foss plü saurì da i assimilé (Mussolini orea fà sparì le "flech grisc", desch'al nominâ i ladins). Degüna aministraziun nazionala, regionala o provinziala tai plü de 50 agn de democrazìa o de autonomìa n'à orü tó jö l'iniüstizia y reunì endô la Ladinia; l'opera fascista vën ensciö confermata y arlungiada, les iniüstizies dal passé va ennant.

I dërc coleetîfs dles mendranzes linguistiches è gnüs fissês te documonc o convenziuns d'enjunta ala Detlaraziun Universala dai Dërc Umans. En punt prinzipal dai dërc coletîfs (co n'è nia da ciafé tla Detlaraziun) è le dërt al'istruziun dal lingaz dla oma tles scores de so teritor. Cösc dërt è gnü fissé te n documont dl'ONU pormó dal 1992 (la resoluziun nr. 47/135 dl'Assemblea Generala dai 18 de dezëmber, la "Detlaraziun dai Dërc dai Apartenonc a mendranzes nazionales, etniches, religioses y linguistiches").

En documont emportant por l'Uniun Europea è la Convenziun Cader por la sconanza dles mendranzes linguistiches. Cösc documont dal Consëi d'Europa dess emplì fòra na locia lascé dla Detlaraziun Universala dai Dërc Umans. Le pröm articul dij defat che la sconanza dles mendranzes linguistiches fej pert dai dërc umans. Tla realté se limitëia le documont endere a püces detlaraziuns de prinzip, co è laprò püch prezises; la convenziun à spo ince le defet ch'ara ne mët a desposiziun degün strumont por realisé i prinzips, ara n'à degünes indicaziuns tleres sön i dërc da che foss da sconé, ara ne definësc gnanca les oblianzes dles istituziuns statales o regionales en confrunt dles mendranzes linguistiches, y ara ne dà degüna poscibilté da fà recurs tal cajo de iniüstizies. Cotan de formulaziuns dla convenziun i daür le tru a interpretaziuns dër morjeles o cinamai a interpretaziuns cuntra i dërc dles mendranzes.

Tal articul 5 vëgnel stabilì ch'al è le dovëi dai organns firmatars da mëter empè normes por conservé la cultura y le lingaz dles mendranzes. Na mosöra de cösta sort è, tla logica plü rodunta, l'ensegnamont dal y tal lingaz de mendranza tles scores dal teritor dla mendranza. I articui co dà spligaziuns sön cösc dërt è endere plëns de contradiziuns y ne garantësc plü o manco nia. L'articul 13 dij ensciö che "tal cader de so sistem d'educaziun" reconësc i stac le dërt dles mendranzes da istituì scores privates. Odü che i sistems d'educaziun atuai ne prevëiga la maiù pert nia l'ensegnamont dai lingac de mendranza, è cösc articul n'aproaziun completa dal status quo, i dà ensciö rajun al nia-ensegnamont dal lingaz de mendranza. La limitaziun a scores privates spo è mâ na nia-proibiziun dal ensegnamont defora dal sistem scolastich publich - ara se trata ensciö mâ de na renunzia ala represciun. Nia garantì ne vëgnel (o gnanca tut en conscidraziun) la presonza dal lingaz de mendranza tles scores publiches. Le secundo punt dal medemo articul è spo desco en decret de esclujiun dai lingac de mendranza dles scores: "dal ensegnamont ne pôl nia nasce spëises finanziares por i stac". Les mendranzes co ô emparé so lingaz te scora messass ensciö se paié enstësc les scores o ensigné debann (o cinamai con les löms destödades, costa pö ince la löm!), y cösc è tlermonter contrar al prinzip de valianza de düc i sontadins dla Detlaraziun Universala dai Dërc Umans. Al vën laprò bel atira ince enjunté y prezisé che l'emparé le lingaz de mendranza ne pò nia ester en desvantaje por l'emparé le lingaz ofizial dal stat - cösc i tol ales mendranzes vigni poscibilté da ensigné so lingaz y i dà ai stac vigne poscibilté da tignì defora dles scores vigne ensegnamont dal lingaz de mendranza.

La Convenziun Cader dal Consëi d'Europa por la sconanza dles mendranzes linguistiches coiona les mendranzes empede les sconé. Mo al n'è nia da s'an fà demorvëia: le test dla convenziun è gnü metü jö dai stac, dales maioranzes - co nô nia i conzeder ales mendranzes sü dërc - y nia dales mendranzes. Cô podesson dì, le loter fajarà les leges aladô ch'al poi ciamó arobé.

En ater documont dal Consëi d'Europa è plü complet: la "Cherta Europeica dai lingac regionai o de mendranza". (1992). La Cherta contën desposiziuns prezises sön l'istruziun (articul 8): le lingaz de mendranaz mëss gnì ensigné "zonza limitaziuns da pert dal ensegnamont dal/dai lingaz/lingac ofizial/ofiziai dal stat"; cösc ensegnamont mëss gnì realisé te na mosöra emportanta dal livel prescolastich ensö cina al livel universitar y ala formaziun permanonta. La Cherta garantësc trec dërc ales mendranzes. Le gran defet é cösc iade tai preliminars: vigne stat pò enstës chirì fòra a ci mendranzes ch'al ô apliché les normes de sconanza.

Le documont plü complet y zonza limitaziuns o restriziuns söi dërc dles comunitês linguistiches è la Detlaraziun Universala dai Dërc Linguistics. Cösta detlaraziun, aproada dal 1996 a Barcelona, ô ester n'enjunta o na paralela ala Detlaraziun Universala dai Dërc Umans. Ara è gnüda metüda jö dandadöt dal Ciemen, n'organisaziun catalana por les mendranzes linguistiches. Les normes co vën stabilides (y al è en detail de gran emportanza) è ensciö gnüdes laurades fòra da rapresentanc dles mendranzes y nia dles maioranzes.

Vigni individuum, ensciö dij l'articul 29 dla detlaraziun, à le dërt da gnì ensigné jö tal lingaz de so teritor; ensciö pò ince vigne comunité linguistica se fà fòra ëra autonomamonter te so teritor la mosöra y les modalitês d'ensegnamont de so lingaz a vigne livel de scora. Por l'arjunta dal maiù livel dla padronanza de so lingaz pò les comunitês linguistiches tó cà dötes les ***ressurses umanes y materiales, dötes les strotöres, infrastrotöres y düc i materiai didatics nezesciars, zonza tignì cunt dai cosc co nasc da en te' empëgn. Vigne comunité linguistica à laprò le dërt da ensigné so lingaz te na mosöra co garantësci la miù padronanza poscibla de so lingaz, aladô ch'al vëgni adoré te vigne ciamp y a vigne livel. Vigne comunité linguistica à le dërt a en ensegnamont co garantësci la bona conoscionza de so patrimone cultural.

Al è sintomatich che cösta detlaraziun sii romagnüda nia adompida, che sü prinzips ne vëgni nia respetês, che les maioranzes ne sii nia a öna a i conzeder ales mendranzes chi dërc che les maioranzes enstësses à.

Dlunch mancianzes

Oramai dlunch tla Uniun Europeica ne vën le dërt dles mendranzes al ensegnamont de so lingaz tles scores de vigne livel y de vigne sort nia respeté. Oramai a düc i vën l'ensegnamont de so lingaz te scora neghé o scencajo lascé te na mosöra tan picera da ne garantì nia la soravionza dla mendranza.

Teorìa y pratiga

Por i todësc y taliagn dla regiun autonóma Trentino-Südtirol è l'ensegnamont dal lingaz dla oma tles scores en dërt fondamental. Sce zacai dubitëia de cösc dërt vëgnai metüs fòra desco fascisc. Ai ladins endere ne i è cösc dërt nia conzedü. Meses les materies vën ensignades por talian, meses por todësch, le ladin romagn te n ciantun, con na mosöra tan minimala ch'an ne poi nia dì ch'al ne sii nia: döes ores al'èdema tles scores d'oblianza, öna tles scores altes. Te degüna dles scores altes dles valades ijines (Bornech, Porsenù, Balsan), scores co n'é nai tles valades ladines y co vën frecuentades ince da trec ladins, ne vëgnel ensigné ladin.
Le statut d'autnomìa dij che tles localitês ladines mëss les scores ester paritetiches. A Picolin èl gnü istituì na scora profescionala, co è dependonta dla scora profescionala da Bornech (y ensciö nia Dal'Intendënza Ladina). Le lingaz d'ensegnamont è porì le todësch. Ladin: nët nia. Talian: les ores dal ensegnamont dal lingaz. Scora paritetica, desco scrita dant dal statut: nia. Intervenziuns politiches por le respet dal statut: degünes. Intervenziuns politiches por l'ensegnamont dal lingaz dla oma: degün. La provinzia enstëssa ne respetëia ensciö nia so statut. Le dërt al ensegnamont dal lingaz dla oma val por i taliagn y por i todësc - co l'à arjunt dô esperionzes döres -, mo nia por i ladins. Le spirit de Tolomei è ciamó vi y sterch te Südtirol, y al à sü sosteniturs ince tl'aministraziun publica.
Chi co s'empegnëia por en pice aumont dal ensegnamont dal lingaz ladin tles scores vën spo caluniês. Südtirol en model por l'Europa? Sogü nia!