© Mateo Taibon
Indesc
I raions ladins encuei | Storia | L teritor ladin tles
Dolomites | Lingaz | Cultura | Ladinia encuei | Impressum
I raions ladins encuei: [ top
]
Grijuns | Dolomites | Friûl | |
Rumantsch 50.000 |
Ladin 30.000 |
Furlan 600.000 chi che rejona |
L raion linguistich retoroman é vegnù
despartì tres la emigrazion di popui y la despartizion dl
raion linguistich che é vegnuda daldò te trei
pertes. Chestes à abù na sia evoluzion: l Grijon
(con l rumanc), les Dolomites (con l ladin) y l Friul (con l
furlan).
Al se trata de deplù dialec de un n lingaz.
La perduda dl raion linguistich ne é nia fenida. Souraldut te Ampez (olache la maioura pert dla popolazion é entant taliana) y a Urtijei é les tendenzes a passé ai lingac de maioranza talian y todesch, dret stersces.
I Ladins Dolomitans vif te cinch valedes entournvia l
gran massif dl Sela via:
Val Badia con la valeda laterala de Mareo
Gherdeina
Fascia
Fodom con Col y
Ampez
L ladin é n lingaz neolatin. Al s'à formé
tres la romanisazion dles Alpes. La popolazion retica à
sourantout l latin popolar; sot a la enfluenza de
particolarités de si lingaz (sintassa, fonetica, lessich)
àla svilupé l lingaz ladin (= retoroman).
L lingaz ladin é la realisazion direta dl latin popolar
rejoné tles Alpes entourn la fin dl Imper Roman.
La fin dl retich tles Alpes po vegnì confronteda con la
fin dl galich tla Franzia.
I Retoromans y i Rumens é i soui che porta te sia
denominazion la parola "Rom"; i abitanc dla Val dl Inn y dles
Dolomites se nomineia enfinamai "Ladins", donca Latins.
Na pruma forma dl ladin podessa se avei svilupé, sciche ence i autri lingac neolatins, plu o manco encer l 8./9. secul. L lingaz é plu o manco anter l franzous y l talian. Vejin al retoroman é ence l ozitan o l catalan. .
Storia [ top
]
Descorida sensazionala a 2800 m.: Osc de lors
Preistoria
Tl Ander de Conturines sun Fanes (auteza 2800m) àn
ciapé n gran numer de osc de lors. L'eté de chisc
osc é anter 40.000 y 100.000 agn. Les lors vivova de erba;
la prejenza de erbivors desmostra che sun Conturines, olache al
é encuei graves, fóvel enlaouta pres verc.
L ensediament dles valedes ladines scomenciova dant ca. 9.000
agn. Enlaouta passòvel d'isté per i pres sot
Pütia iagri y abinadours.
Tl 1987 àn abiné sun Mondeval de Sora (2150m, anter
Col y Ampez) l schelet de n capo de n popul che vivova dant
entourn 8.000 agn, con n gran numer de ogec enjontés pro
la fossa.
Za. dal 1700 d. C. inant él ensediamenc permanenc desche
Sotciastel (Badia) o Plan de Crepei (Fascia).
I Rec
Ai popui che vivova tles Alpes ti secui dant la concuista romana
ti dìjen normalmenter "Rec"; ai ova svilupé dal 5.
secul d. C. inant na cultura conscidrabla. Sun la cultura y sun l
lingaz di Rec ne savonse belau nia. Ai adorova l alfabet etrusch
y se desferenziova clermenter da les cultures vejines dl
nord.
Romanisazion
Tl 15 d. C. végn l raion dles Alpes concuisté dai
Romans.
La popolazion dles Alpes sourantol l lingaz latin che se
svilupeia inant tl ladin (retoroman) sot l'influenza dla rejoneda
indigena (substrat).
Temp dla migrazion di popui
Con l avanzament di Baiuvars y di Alemans da nord, di Longobarc
da sud y di Slafs da ost, vegn l raion ladin-retoroman (che se
destenova dal Jouf de San Gotert y dal Lech de Costanza enchin a
l'Adria) despartì. Al resta ijoles linguistiches
despartides l'una da l'autra.
Entourn l ann 600 concuista i Baiuvars Bulsan.
Entourn l 800 é la Val dl Isarch dessoura y l raion de
Bulsan ciamò bilings. Resc' de popolazion ladina se
mantegn a Regensburg, a Salzburg y a Minca.
Entourn l ann 1000 é l entier cianton Grijon ciamò
ladin. Tla Svizera orientala, olache la germanisazion à
scomencé plu tert, él n gran numer de toponims che
documenteia l arpejon rumancia.
Eté Medievala
1027. L vescul de Persenon deventa n prinz con podeis seculars.
La Ladinia con l'ezezion d'Ampez fej pert dl Tirol. La pert a man
dreta dla Val Badia ti vegn sotmetuda a l'abazia dles benedetines
de Ciastel Badia (Sonnenburg). L'abazia de Ciastel Badia ti
dà l inom a la valeda.
Lingaz
I Ladins ne à deguna poscibelté de svilupé
strutures deberieda. I zentri aministratifs é fora dles
valedes, dut l aparat aministratif é todesch. Ence i
toponims vegn germanisés. L todesch à n majer
prestige.
L'inom "Tirol" ven dal ladin "teriòl" (pice troi, semena).
Anpezo: Na picera republica soziala
Ampez y la Ciadura fej pert dl patriarcat de Acuileia y à
na autonomia estenuda che é fisseda te statuc
aposta.
Tl 1420 (con la fin dl Patriarcat) toma Ampez sot a Aunejia, tl
1511 végnel concuisté dal imperadour Massimilian y
entegré tl Tirol.
Con l davagn da la venuda de legnam, ti paia Ampez i laours
publics y les coutes al govern. Al é na gran ercia: la
blava vegn compreda ite a l'engrana y deda inant a la jent zenza
sourapriesc.
La Contrareformazion
Tl 1607 végnel fondé tl contest dla
Contrareformazion l seminar di prevesc a Persenon. Les valedes
ladines ciapa da sen inant plu sovenz prevesc ladins. Plu iadesc
ova i comuns damané de ciapé prevesc con
conescenzes de ladin.
Desminuzion dl
teritore de lingaz
Tl scomenciament dl 17. secul végnel ciamò
rejoné ladin a S. Michil de Ciastel, sciche ence a Nueva
Ladina (Welschnofen). Ence la Val de Flem, la Ciadura, Zoldo,
Egort é ciamò ladins. Ladina é ence la
Venosta Dessoura (Obervinschgau) che vegn germaniseda tl 17.
secul con na proibizion dl lingaz. Da l'autra pert dl confin, a
Müstair, rejona la jent ciamò aldidancuei rumanc.
Germanisazion di inoms
Trueps cognoms ladins à encuei na forma todescia. Ai
à ciapé desinenzes todesces. Na gran pert di
cognoms ladins é gnüs germanisês cun la
traduziun dl inom o cun l'injunta dla desinënza
"-er". Al pö che l'imparadëssa Maria Theresia
ai dé fora en decret por la germanisaziun sistematica di
cognoms.
Sce i ti ciarun plü avisa ai cognoms de nostes families
ladines, s'anadunse tosc che nia püc de sü cognoms
é gnüs mudés. Chësc é gnü
metü man dai scrivans foresc che laurâ te nostes
signorìes bele da 'n tëmp canche al ê gnü
moda che i cognoms adorês te raiuns todësc ess
düc messü soné ala todëscia, se finin con
-er. I ciafun ejëmpli de chësc vers te bragamins vedli
dal 1700 insö. al pê che l'emparadëssa Maria
Tarejia (+1780) dess avei dé fora na sort de decret
ascognü che scriô dant chësta müda di
cognoms. Sot l'Austria sostâ laota feter na desëna de
popolaziuns de lingaz nia todësch. Chësta sort de
germanisaziun al cör dla familia döra dötaurela
inant. Zënza fá dî oposiziun á i ladins,
aüsês da sté sot a patrun forest, scuté
chic y sorantut chësta bastardada de sü cognoms.
Tröc n'á fat nia dinfora, deache al gnô
araté na cossa oramai d'en miù sonn, avëi le
cognom co slinghenëia ala todëscia. Al gnô fat
dles dötes por i fá crëie ai ladins che ai
â sanch todësch te avënes romanes. De na
identité ladina ne gnôl nia baié.
Incö podessel ester en sëgn de sentimënt por na
maiú identité ladina, sce na pert proass da se
lascé batié desche sü antenac â pordert
inom y portass le cognom original ladin al post de chël
bastardé.
Cognoms y inoms di posc ne desson mai mëter jö t'en
ater lingaz; chësc à ince fat i fascisc.
Alnëi Alneider, Erlacher | Aiarëi Agreiter | Alfarëi Alfreider | Biëi Willeit | Brocia Nagler | Ciampac Kompatscher | Ciampëi Kompeiter | Ciampidel Kampideller | Ciampló Complojer | Cianacëi Kanetscheider | Cianëi Kaneider | Cianoré Konrater | Ciaslat Kasslatter | Ciastel Kasteller | Ciolá Kelderer | Col Pichler | Colac Goller | Corjel Koriseler | Corterëi Kortleiter | Costa Kostner | Costacia, Costata Kußtatscher | Costalungia Kastlunger | Costijela Costiseler | Derü Bacher | Dôs Dasser/Tasser | Elemunt Elemunter | Frena, Freina, Frines, Frenes Frenner | Furcia Furgler | Granruac Großrubatscher | Grones Grunser | Larcenëi Lardschneider | Melaun Melauner | Mongüc Mangutscher | Mureda Moroder | Mus Mussner | Pardac Pardatscher | Pecëi Pitscheider, Feichter | Pedraces Pedratscher | Peraforada Palfrader | Pescol Pescoller | Picolruaz, Piceruac Kleinrubatscher | Pinëi Pineider | Plan Planer, Ploner | Planac Planatscher | Plaza Gasser | Pradac Pradatscher | Pré Wieser | Rives Rifesser | Roncac Rungatscher | Ruac, Robac, Ruacia Rubatscher, Robatscher, Ruazzi | Runch Rungger, Ronchi | Somür Untermauern | Sorá Solderer | Soraru Oberbacher | Soratrú Oberweger, Obwegs, Obex | Sorega Überwasser | Sottrú Unterweger | Stufles Stuflesser | Tornarecia Turnaretscher | Trebe Tröbinger | Troi Troier | Val Thaler | Valacia Flatscher | Valgiarëi Fogereiter | Zanon Senoner, Sanoner.
Nazionalism tl 19. secul
Tl 19. secul provova l nazionalism tl Tirol de germanisé i
Ladins: l unich lingaz te scola, gliejia y vita publica dessova
ester l todesch. Popolazion y clerus se para. ("Enneberger
Schulstreit").
N tentatif ven ciamó fat dl 1916.
Coscienza ladina
Tl 19. secul se descéidel na coscienza nazionala ladina
generala.
Tl 1870 végnel fondé te seminar a Persenon
l'assoziazion "Naziun Ladina"
Tl 1905 végnel fondé la "Uniun Ladina" a Dispruch.
Al vegn dé fora les prumes zaites y i prums calendri per
ladin.
Pruma vera
L front dles Dolomites passa fora per la Ladinia (Cristallo,
Tofanes, Col de Lana, Marmoleda). Fodom vegn despartì te
does pertes. Les trupes talianes ocupeia Ampez y na pert de
Fodom. Les trupes dl'Austria mess sclopeté sun Fodom (sia
valeda!). La Pli vegn desdruta defin. Te Fodom végnel
desdrut 301 ciases (nia cumpedés i tablés),
demè 55 ciases resta entieres.
Trueps Fodoms mess se n jì - enfin tla Boemia y tl Abruz,
ma ence tles valedes vejines.
Con la Talia
Tl 1919 ruva la Ladinia con l Südtirol pro la Talia. I
Ladins ghira de podei resté pro l'Austria y l
reconesciment sciche grup etnich (che ne fova perauter nia
vegnù conzedù sot al imper austro-ungarich),
l'autonomia politica y la sconanza dl lingaz ladin:
"Nos Ladins ne son nia na mendranza taliana te Südtirol - sciche i signours de Trent vuel ti fé creie al govern talian y a dut l mond - ma nos son n popul liede y l plu vedl di popui che vif tl Tirol."
La Talia nazionalista y plu inant l Fascism vuel
degradé l ladin a n dialet talian.
1920. Al nasc la bandiera ladina: brum per l ciel, blanch per i
monc coris de neif, vert per i pres: N simbul dla contreda dles
Dolomites.
1923
Tripartizion:
La Ladinia vegn spartida su dai fascisc': Ampez y Fodom con Col
vegn destachés y sourandés a la Provinzia de Belun,
tl 1927 vegn la Val Badia y Gherdëina metudes pro la nueva
Provinzia de Bulsan, Fascia resta pro Trent. L obieftif
declaré dla tripartizion é na svelta assimilazion
di Ladins. L'iniustizia fascista dla tripartizion é
ciamò encuei empé. Tl 1964 vegn i confins dles
diozejes adatés a la tripartizion - la gliejia à
daidé realisé l obietif politich dl Fascism de
spartì su i Ladins.
1939. Pro l'opzion vegn i Ladins dles provinzies de Bulsan y Belun classifichés desche "allogeni" y mess opté, sceben che l Fascism i compeide ofizialmenter sciche talians.
1943. Sot al Fascism fova la scola demè taliana, sot a l'ocupazion todescia éla deventeda demè todescia: Does formes dla medema iniustizia, per l lingaz dla mendranza enstessa ne él deguna lerch.
Do la seconda vera
1946 Entourn 3000 Ladins desmostra sun l Jouf de Sela contra la
tripartizion y se damana plu derc. Chisc derc ne é per
gran pert nia vegnus conzedus enchin a encuei.
L'assimilazion va inant
Tles autres provinzies végnel indò metù su
la scola taliana. Do la vera él tentatifs massifs de mete
su na scola demè todescia tles valedes ladines de
Südtirol. Al vegn sovenz declaré che l ladin ne se
paia nia de ester ensegné.
1948 Con n decret de Roma végnel metù su la scola
paritetica tles valedes ladines de Südtirol. Families
fanatiches tol fora si mutons dal ensegnament dl ladin.
1954 La Union Generela di Ladins dla Dolomites frabicheia la
Cësa di Ladins a Urtijëi.
1964 Roma volessa ti dé ai Ladins de Südtirol na
zircoscrizion eletorala a pert. Chest ne vegn nia permetú
da Bulsan.
Agn 70 La maioranza de Südtirol fej con l consei provinzial
l tentatif da germanisé les scoles dles valedes ladines.
Le tentatif de assimilazion dla mendranza ladina vegn
tegnì su dla Court costituzionela a Roma (1976).
1972 Con l secondo statut d'autonomia vegnel fissé derc
per i Ladins, mo ence descriminazions.
1973 Al vegn fondé n grup politich che se prejenteia a
l'elezion demè te Fascia (al ne ciapa degun mandat). I
gran partis tles provinzies prova de ne lascé nia
vegnì su l moviment, na autodeterminazion ladina ne ti
plej nia.
1975 Fondazion dl Istitut Cultural Ladin "Majon di Fascegn"
1975 Fondazion dla Intendenza Ladina per la Provinzia de
Bulsan
1976 Fondazion dl Istitut Cultural Ladin "Micurà de
Rü"
1977 Comprenjore Ladin per Fascia: i Ladins ciapa te Fascia l
reconesciment teritorial (che mancia te Südtirol enchin a
encuei).
1978 Fondazion dla "Comunanza Ladina a Bulsan"
1983 L grup politich de Fascia tol su l inom UAL (Union
Autonomista Ladina) y con Ezio Anesi ciàpel l prum
conselier provinzial.
1987 Fondazion dl Istitut Pedagogich Ladin.
1989 Al vegn giaurì l tribunal aministratif. Sceben che al
mess sentenzié ence sun l tratament valif dl grup
linguistich ladin, é i Ladins scluc fora: "Sconanza de
mendranzes?".
1992 Ezio Anesi (UAL, Fascia) vegn lité sciche prum ladin
tl parlament de Roma.
1993 Fondazion de n partì politich di Ladins te
Südtirol: "Ladins". Da enlaouta inant é chest
partì raprejenté tl Consei Provinzial.
1998 L Consei Regional delibereia na lege litala che proibesc
con na clausola da blocheda de facto de mete su partis ladins
destachés.
La lege vegn anuleda dal tribunal costituzional de Roma, l
tribunal la rata contra les mendranzes y incostituzionala.
2000 Mudazion dl statut d'autonomia. Ai Ladins dla Provinzia de
Trent ti végnel conzedù na sia zircoscrizion
eletorala, ai Ladins dla Provinzia de Bulsan endere nia (sceben
che al vif ilò l dopl de Ladins). I Ladins tla Provinzia
de Bulsan ciapa la poscibelté de ester raprejentés
tl govern provinzial - ma demè sce la maioranza l vuel.
Sconanza de mendranzes a na maniera speziala: I Ladins y si derc
sciche grup etnich vegn subordinés a la maioranza. I autri
grups linguistics à l dert de ester raprejentés tl
govern provinzial, i Ladins no.
L territor ladin tles Dolomites [
top ]
La Ladinia é l paisc dles Dolomites. Chisc doi conzec é liés ensema tant dassen, che ala ne va nia da se i imaginé despartis. L profil ardì di "monc slauris"che sourapassa les valedes ladines, carateriseia la contreda y l carater dla jent dla Ladinia. Roland Verra, Hans Rabanser: Ladinien. Bozen: Athesia 1997
|
Les frazions ladines Bula, Runcadic y Sureghes (1267 abitanc) fej pert dl comun de Ciastel. |
|
|
Lingaz [ top ]
Formazion & variantes dl ladin
L ladin é n lingaz neolatin. Al s'à formé tres la romanisazion dles Alpes. La popolazion retica à sourantout l latin popolar; sot a la enfluenza de particolarités de si lingaz (sintassa, fonetica, lessich) àla svilupé l lingaz ladin (= retoroman).
L lingaz ladin é la realisazion direta dl latin popolar
rejoné tles Alpes entourn la fin dl Imper Roman.
La fin dl retich tles Alpes po vegnì confronteda con la
fin dl galich tla Franzia.
I Retoromans y i Rumens é i soui che porta te sia
denominazion la parola "Rom"; i abitanc dla Val dl Inn y dles
Dolomites se nomineia enfinamai "Ladins", donca Latins.
Na pruma forma dl ladin podessa se avei svilupé, sciche ence i autri lingac neolatins, plu o manco encer l 8./9. secul. L lingaz é plu o manco anter l franzous y l talian. Vejin al retoroman é ence l ozitan o l catalan.
L conzet retoroman vegn sovenz capì mal: l ladin é n lingaz neolatin, avisa sciche l franzous (che an podessa definì "galoroman").
Particolarités dl ladin
Palatalisazion de C y G dant A, sciche "ciaval" (tal. "cavallo"
cfr. con l franzous "cheval"); "giat" (tal. "gatto") y e.i.
Formazion dl plural con la desinenza -s (dlongia d'autres formes
de plural), per ejempl "ciases", "cians"
Formazion dla seconda persona dl verb con -s (per ejempl "te
ciantes")
Mancianza dl condizional present ("portarava", "portaria"; tal.
"porterebbe"). Empede chest végnel sovenz adoré,
sciche tl latin, l congiuntif imperfet.
Mantegniment di grups consonantics PL, BL, FL, CL, GL (per ejempl
"plajei", tal. "piacere"), "fle" (tal. "fiato").
Deminuzion di vocai finai nia azentés -o y
-e (per ejempl "tet", tal. "tetto", o "man",
tal."mano")
Laprò végnel ciamò les particolarités
dla sintassa y dl lessich. Tl ladin s'àl ence
mantegnù paroles preromanes.
I idioms ladins
Gherdëina
Badiot con Mareo
Anpezan
Fodom
Fascian (brach, cazet, moenat)
Pro l raion linguistich ladin pòn ence
cumpedé l Comelich. Al é n member de conliament
anter i Ladins dles Dolomites y i Furlans. N corpus linguistich
en pert ladin à ence i idioms dla Val de Non y dla Val de
Sol tl Trentin nordozidental. Chisc idioms vegn enfluenzés
dassen da elemenc trentins y lomberc.
Da n valgugn agn végnel rejoné sun la
identité linguistica nia demé sun n livel
scientifich ma ence sun chel politich y cultural. Ghiré
végnel anter l auter che i Nonesc y i Solandri posse se
declaré Ladins pro la cumpeida dla popolazion. Dal pont de
veduda linguistich ései plu vejins al rumanc dl Grijon che
al ladin dles Dolomites.
Ejempl
L padernoster
mareo/badiot
Nosc Pere dl Cil,
al sides santifiché to inom,
al vëgnes to rëgn,
tüa orentè sides fata,
sciöche al cil insciö söla tera.
gherdëina
Pere nost, che t'ies en ciel,
l sibe santificà ti inuem,
l vënie ti rëni,
sibe fata ti ulentà,
coche en ciel enscì en tiera.
fascian
Père nosc che te es sun ciel, sie fat sent to inom,
fa che vegne to regn,
to voler sie semper respetà, tant sun ciel che su la
tera.
fodom
Pere nost che t'es sun paradìsc, benedët l é l
tuo inom,
resta con nos,
che sarà fat ci che te vos,
sun ciel e su la tiera.
ampezan
Pare nosc, che te stas su in zielo,
sée fato santo el to gnon,
viene el to regno,
sée fato chel che te vos tu,
tanto in zielo che su ra tera.
Confrunt - i idioms dl rumanc
1) Sursilvan:
L'uolp era puspei inagada fomentada. Cheu ha ella viu sin in
pégn in tgaper che teneva in toc caschiel en siu bec. Quei
gustass a mi, ha ella tertgau, ed ha clamau al tgaper: "Tgei bi
che ti eis! Sche tiu cant ei aschi bials sco tia cumparsa, lu eis
ti il pli bi utschi da tuts".
2) Sutsilvan:
La vualp eara puspe egn'eada fumantada. Qua â ella vieu sen
egn pegn in corv ca taneva etgn toc caschiel einten sieus pecel.
Quegl gustass a mei, â ella tartgieu, ed ha clamo agli
corv: "Tge beal ca tei es! Scha tieus tgànt e aschi beal
sco tia pareta, alura es tei igl ple beal utschi da tuts".
3) Surmiran:
La golp era puspe eneda famantada. Co ò ella sen en pegn
en corv tgi tigniva en toc caschiel an sies pecal. Chel am
gustess, ò ella panso, ed ò clamo agl corv: "Tge
bel tgi te ist! Schi ties cant è schi bel scu tia
parentscha, alloura ist tei igl pi bel utschel da tots".
4) Puter:
La vuolp d'eira darcho üna vouta famenteda. Co ho'la vis
sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün töch
chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho'la penso, ed ho
clamo al corv: "Che bel cha tü est! Scha tieu chaunt es
uschè bel scu tia apperentscha, alura est tü il
pü bel utschè da tuots".
5) Vallader:
La vuolp d'eira darcheu üna jada fomantada. Qua ha'la vis
sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün toc
chaschöl in seis pical. Quai am gustess, ha'la pensà,
ed ha clomà al corv: "Che bel cha tü est! Scha teis
chant es uschè bel sco tia apparentscha, lura est tü
il plü bel utschè da tuots".
Rumantsch grischun:
La vulp era puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin
in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai
ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv:
"Tge bel che ti es! Sche tes chant è uschè bel sco
tia parita, lura es ti il pli bel utschè da tuts".
I clichés
L ladin à dret pueces paroles
L lingaz ladin à truepes paroles. L vocabolar nuef
badiot-todesch à 36.000 ciavazins todesc con 78.000
ecuivalenc ladins.
L ladin ne à degunes paroles
modernes
Al é truepes formazions nueves. Ma ajache l lingaz vegn
ensegné tant puech tla scola y ajache i media ladins
à massa puecia lerch, dùrela cotant plu giut
enchina che na parola é juda ite tl lingaz.
Les paroles nueves é da se
daudé
I neologisms ne é tl ladin nia autramenter che ti autri
lingac: te n prum moment sònei sovenz te na maniera fetra,
n iade che an é usés végnei sintis sciche na
cossa naturala. Paroles sciche nodadoia, forenadoia, brujadoia,
sarenara é judes ite perfetamenter tl lingaz.
Chi che coiona la parola "ciuciastuep", dessa ma n iade se
cialé ju plu avisa la medema parola todescia, o paroles
sciche "Hubschrauber"......
L ladin é n lingaz
mescedé
L ladin é n lingaz neolatin, che à sourantout -
sciche duc i lingac dl mond - elemenc di lingac vejins.
L problem é che i Ladins empara massa puech sie lingaz te
scola y che ai adora tl rejoné sovenz paroles todesces o
talianes empede les paroles ladines che é. Chesta é
na proa che l ensegnament che mancia dl lingaz dla oma porta a na
erojion dl lingaz y à sciche conseguenza la rovina dl
lingaz.
I Ladins ne se capesc nia anter ei.
La desferenzia anter i idioms ladins é minimala, la
compateza linguistica é dret grana. Chi che conesc ben n
idiom ladin ne à normalmenter degugn problems con i
autri.
Ladin dolomitan
"La divijion di Ladins dles Dolomites te cinch (sce nia
sis, set o ot) idioms de scritura é lieda a conseguenzes
dret pesoces."
Heinrich Schmid, Entroduzion dla "Wegleitung für den
Aufbau einer gemeinsamen Schriftsprache der
Dolomitenladiner"
Con "Ladin dolomitan" végnel nominé l lingaz de scritura di Ladins dles Dolomites. Al vegn laoré fora tl cheder dl projet de planificazion linguistica "SPELL". "SPELL" vuel dì "Servisc de planificazion y elaborazion dl lingaz ladin". Pro l ladin dolomitan se tràtel de na forma standardiseda dl ladin per l'adoranza scrita. Bele tl 1833 se ghirova Micurà de Rü n lingaz scrit unifiché per i Ladins dles Dolomites.
Ciuldì pa n lingaz scrit?
• Vigni lingaz adora na planificazion linguistica. Al
é vantajous porté inant deberieda chesta
planificazion linguistica per duc i idioms.
• L ladin é lingaz aministratif. Al va debujegn de
una na forma per duc i Ladins. An ne po nia se speté, che
al vegne adoré deplù variantes ladines. Per i
documenc végnel al moment cernù anter les singoles
variantes.
• Pervia dles neoformazions dles paroles nezesciara
vàl debujegn de na prozedura ensema che dae la
poscibelté de crié sinergies.
• An à vedù che l consolidament y la
elaborazion dla adoranza dl ladin ne depen nia demè, ma
empò en gran pert, da la prejenza de n lingaz scrit
unifiché che lieia ensema duc i idioms.
La forma
L ladin dolomitan é la forma standard dl ladin, che tegn
cont di desvalifs idioms. La metoda se baseia fondamentalmenter
sun l cerne da les variantes dl ladin cheles formes che à
la maioranza. Al vegn cernù anter formes che é bele
tl ladin, al ne vegn crié degunes formes nueves, al ne
vegn realisé nia artifizialmenter, al ne vegn
costruì nia. L ladin dolomitan é l maiour
denominadour comun di idioms.
• L ladin dolomitan ne ti tolarà nia lerch ai
singui idioms, sciche al vegn declaré tresfora. Tres la
planificazion linguistica renforzaràl plutosc i idioms. L
ladin dolomitan dessa vegnì adoré sciche forma
scrita ilò, olache al ti vegn rejoné con Ladins de
deplù valedes (y olache al vegn adoré aldidancuei
per l plu l todesch o l talian).
• N gran numer de lingac scric de Europa s'à
formé tla medema maniera: dal debujegn de crié na
forma de comunicazion, che podessa vegnì entenuda da l
maiour numer de persones che al é meso. Vigni lingaz aut
é n lingaz de compromis.
• L ladin dolomitan é demè n lingaz de
scritura y de letura. An pò perchel pronunzié la
forma standard sciche al é usé te sie idiom. N
Badiot pò per ejempl pronunzié "dur" sciche
"dür", "mur" sciche "mür".
• L ladin dolomitan ne messa nia vegnì emparé.
Chi che conesc n idiom ladin, capesc l lingaz standard.
Demè chi che scriv tesc' mess emparé l ladin
dolomitan.
L paralel: l rumanc grijon
L lingaz scrit di Retoromans tla Svizera, l rumanc grijon,
é vegnù realisé do l medem prinzip sciche l
ladin dolomitan.
L retoroman à davagné tres la entroduzion dl lingaz
scrit n maoiur prestisc y raions de adoranza nuefs. Dilan al
lingaz scrit végnel adoré l retoroman te raions,
che fova enchin a sen resservés per l todesch, l talian o
l franzous. Na valorisazion valiva adora ence l ladin dles
Dolomites.
Cultura [ top ]
Tradiziun orala - Le monn socrët: liëndes
Dla storia dla cultura ne fej nia mâ pert i documënc scric, mo ince la tradiziun orala. Chësta é gnüda coiüda adöm, ti tëmps de na scoverta generala dla cultura popolara (liëndes, cuntìes, cianties, dic), ince por le pice popul di Ladins.
Pro i Ladins ti Grijuns é Caspar Decurtins (1855-1916) stè le pröm a cöie adöm la arpejun culturala orala. L'ann 1887 àl fat n apel publich por che la popolaziun daidess chirì adöm material. Le resonn al apel é stè imprescionant, le material coiü adöm é stè assà por 14 libri. Le volum dles cuntìes y liëndes rumances coiüdes adöm cina al 1973 é plü co le dopl de chël di atri trëi teritors linguistics dla Svizera deboriada.
I Ladins dles Dolomites à les liëndes plü conesciüdes indöt: so patrimone é la pert plü importanta dles liëndes dles Dolomites che Karl Felix Wolff à metü adöm y publiché por le pröm iade l'ann 1905 ("I crëps slauris"). Wolff à infornì sö y stramudé romanticamënter ciche i ê gnü cuntè dant.
Dër afascinant y complès é le mît de
Fanes. Les raîsc de chësc mît va zeruch de
plü milesc de agn. La trasformaziun de jënt te
tìers é n elemënt dër vedl che an ciafa
ince tles liëndes di Indians. Le totem tl mît de Fanes
n'é nia n simbul de podesté, dla ciacia
(variöl o ater), mo de modesté liada ala tera, n
tìer spau: la muntagnola.
Le mal n'é nia metafisich, mo fej pert dla tera desche le
bëgn: Spina de mul, le striun che se trasformëia te
nöts de temporal te n schelet de n müsc, n'à nia
de diabolich, al n'adora degun pat cun l'infern, mo al à
süa forza dla natöra. La vijiun cristiana dl monn cun
süa conzeziun dl mal à lascè dër püc
fostüs tl mît de Fanes.
N motif costant é le matriarcat. Tl mît de Fanes (y
tles liëndes ladines en general, cotan manco o indöt
nia indere tles liëndes dl Tirol o di vijins taliagn)
él dantadöt o porì les ëres che tol
dezijiuns y arvënn i avenimënc. I ëi indere porta
la decadënza canche ai tol dezijiuns: Le re de Fanes
vënn so rëgn y vëgn por castighe trasformè
te crëp. L'inom dl re falz i dà l'inom al ju a
süd de Fanes (Falzarego).
I mistêrs dl mît de Fanes é gnüs
colochês te Fanes pormò plü tert, nasciü
é le complès te n contest cotan maiù. Le
corp dles liëndes é nasciü te n tëmp olache
le raiun ladin (o protoladin) ê ciamò cotan
maiù.
Ganes y salvans
Dla tradiziun fej pert les cuntìes de ganes y salvans, de
bones porsones de bosch, a chi che la jënt i lascia gonot
sintì mancianza de respet. An à gonot orü
odëi te chëstes figöres i antenac, les popolaziuns
sburlades demez da nosta zivilisaziun. Ara se trata indere de
figöres dla mitologìa romana (Silvanus y Aquanes) -
figöres ch'an incunta te plü variantes tl raiun alpin
intìer.
Tröpes stories vëgnel cuntè ince dl orco, de
strìes y striuns, de pac cun le malan y d'ater. Ince i fac
storics àn infornì sö impara. Ti stritoc de
confin danter Mareo y Ampëz vëgnel insciö
cuntè che i omi ampezagn à fat n pat cun le malan
por avëi forzes suranaturales y ester bogn da portè
le gran podrun da termo. Canche na fancela à scraié
dal spavënt "Iesses Maria", à i omi pordü te n
colp sües forzes y é gnüs sopolis sot le
podrun.
N documentadù dla tradiziun orala é stè Tita
(Jan Batista) Altonn da Calfosch (1845-1900), gnü
conesciü ince desche poet y essayist.
Linguistica ladina
Desche pionìer dla linguistica ladina moderna pòn
conscidré Joseph von Planta che à bele dl 1775
portè dant ala Royal Society a London süa "Storia dl
lingaz rumanc". Le test é gnü stampè n ann
dô a Coira. Por i Ladins dles Dolomites à
Micurà de Rü (Nikolaus Bacher) albü na gran
importanza: al à bele dl 1833 scrit na gramatica ladina, y
bele laôta àl odü le bojëgn de n lingaz
scrit unifiché por düc i Ladins dles Dolomites.
Un n lingaz
Bele dan da tröc agn à esperc odü ite che le
rumanc, ladin y furlan é dialec desvalis de un n lingaz
su. Laûr da pionìer de chësc vers à fat
dantadöt Graziadio Isaia Ascoli (1829-1907), da Gorize, y
Theodor Gartner (1843-1925). Ascoli à cun sü
stüdi "Saggi ladini" (1873), fac dër avisa, por le
pröm iade ilustré y splighé a livel
scientifich i trëi raiuns ladins. Al à bele
laôta metü a jì ciche an nominëia
incö "inrescida de ciamp". Te so manual dl lingaz y dla
leteratöra retoromana àl cherié na trataziun
sintetica che n'é fina incö nia ciamò
gnüda sostituida por completëza y conoscënza dl
argomënt.
Tröc esperc te tröpes universitês de döt le
monn à da laôta incà confermè che le
ladin é n lingaz, ai à confermè ince la
unité de rumanc, ladin y furlan: trëi dialec de un n
lingaz su.
Al n'é indere stè tröc y al n'é
ciamò che ô conscidré le ladin desche dialet
talian. Por rové a n te resultat, mësson
manipolé analises linguistiches. Fat vëgn chësc
dantadöt por motifs politics.
Ti ultims agn él gnü intensivé i laûrs
linguistics sön le ladin. Da nominé é Lois
Craffonara, por agn diretur dl Istitut Cultural Ladin
"Micurà de Rü". Tröc linguisc' da
foradecà à completè cun ël sües
conoscënzes dla realté de lingaz tla Ladinia.
Tradiziun scrita - Dolomites
Valgügn documënc isolês por ladin àn dal
1600 inant - nasciüs ési la maiù pert dal
bojëgn da comuniché cun la popolaziun te so lingaz.
Tla aministraziun regolara n'él degöna lerch por le
ladin.
1833 Micurà de Rü prô da arjigné ite n
lingaz scrit unifiché por düc i Ladins dles
Dolomites. Le manoscrit ne vëgn nia publiché.
1864 Josef Anton Vian (ploan a Urtijëi, nasciü te
Fascia) scri na gramatica dl gherdëina.
Cun Agno (Angelo) Trebo (1862-1888) fej la leteratöra ladina
le vare tla poesìa lirica. Trebo scri poesìes en
pert dassënn dala ria löna. Dlungia poesìes de
descriziun dla natöra àl scrit poesìes, olache
al ilustrëia - cun dlai al cör - i sentimënc
sciöche tla leteratöra mondiala. Angelo Trebo à
ince scrit le test por les döes operetes "Le scioz de San
Jenn" y "Le ciastel dles stries".
Le poet, storich y filologh Tita Altonn
(1845-1900) à coiü adöm liëndes y
tradiziuns. Hugo de Rossi (1875-1940) à scrit n vocabolar
(fascian).
Al mët man na ona de produziun leterara, en gran pert
tradizionalista, che é n sëgn dla cosciënza
nöia che i Ladins à de se instësc y de so
lingaz. Promoturs y auturs dla cultura é te chisc
tëmps maestri y proi. Al bun svilup i fej la Pröma Vera
na fin.
Dô la Secunda Vera mët indô man n
renascimënt dla cosciënza ladina - scebëgn che
tröc vëiga le ladin ciamò sciöche lingaz de
mënder valur che dess gnì adorè mâ tl
privat. An à na diversificaziun stilistica tres
maiù.
Incö à la leteratöra ladina na gran richëza
de contignü, na gran varieté stilistica y tematica:
La leteratöra ladina ne se desfarenziëia tl
contignü nia dala leteratöra di vijins. Te deplü
cuestiuns é la leteratöra ladina plü daverta co
chëra di ijins; ara é insciö plü disponibla
por le plurilinguism y l'esperimënt.
I vijins ne sa püch y nia dla leteratöra ladina,
gonot ne sài gnanca ch'al esist na leteratöra ladina,
y deache ai ne capësc nia le lingaz, ne pòi gnanca
dè iudizi. La maiù pert ne vëgn la
leteratöra ladina gnanca tuta en conscidraziun, ti media
todësc y taliagn ne vëgnel feter mai baié de
leteratöra ladina.
Grijuns
La tradiziun scrita dl rumanc mët man tl 16ejim secul; la
sbürla prinzipala vëgn dala Reforma (y dala
Cuntrareforma) y dala intenziun porchël da i fà
avëi ala jënt na letöra de ütl moral te so
lingaz.
L'om politich dla Engiadina Alta Gian Travers à scrit le
pröm documënt rumanc ch'an conësc: l'ann 1527
àl adorè le lingaz dla uma por n scrit de
defenöra politica gnüda publicada te forma de
manoscrit. Les prömes publicaziuns stampades por rumanc
é gnüdes fora dl 1552: N catechism y n abezê
por l'Engiadina Alta. L'autur é Jachiam Bifrun, notar a
Samedan. Püc agn plü tert (1560) àl fat la
traduziun dl Nü Testamënt (idiom puter). Le lingaz
é stromënt por la religiun.
N gran suzès à albü dantadöt döes
publicaziuns: "Il vêr sulaz da pievel giuven" (La
dërta aurela cörta por jënt jona, 1611), che
é gnü publiché ciamò 12 iadi por
rumanc, 11 iadi por todësch y 7 iadi por talian. Gran resonn
à ince albü "Consolaziun dell'olma devoziusa"
(Consolaziun dl'alma dota, 1690), n liber de oraziun catolich cun
cianties che vëgn en pert ciantades ince incö
ciamò. Le liber é gnü publiché 11 iadi
cina tl 1945.
Cun l'adoranza religiosa romagn i idioms rumanc amarscês
dala desvalianza de confesciun, rové a n lingaz scrit
unifiché n'é dî alalungia nia poscibl.
Friûl
Tl Friûl ê le lingaz gnü adorè
publicamënter cina che an â instësc tles mans
l'aministraziun cun le Patriarcat de Acuileia (1420). An
conësc documënc p.e. dla scora notarila de
Cividât dl 14ejim secul. Dô l'anesciun a Aunejia ne
vëgn le furlan nia plü adorè tla
aministraziun.
La storia dla leteratöra furlana mët man tl
Renascimënt cun de plü figöres de importanza. Al
n'é nia na leteratöra religiosa, gnanca
leteratöra popolara, de foltlor, mo leteratöra profana
dla mondanité. Da chësc tëmp àn ince les
prömes traduziuns da d'atres leteratöres. Ti secui
gnüs dô à la leteratöra furlana albü
tröc poec ezelënc, desche Ermes di Colloredo, Pietro
Zorutti (che à cun sü calëndri portè pro
a renforzè la koiné furlana), Caterina
Percoto.
N sbunf nü ciafa la leteratöra furlana tratan la
Secunda Vera cun Pier Paolo Pasolini. Le talian Pasolini impara
le furlan, lingaz de süa uma, y scri poesìes y n
tòch de teater (I Turcs tal Friûl) por furlan.
Cun la fondaziun dla Academiuta de lenga furlana dl 1945 à
Pasolini metü na pera de ciantun nöia, na generaziun de
poec intìera é gnüda ispirada da
ël.
Pasolini, atif ince politicamënter, é n
sostignidù apascionè dla gauja ladina - dl furlan
dìjel: "Lingua ladina dunque, non dialetto alpino".
Incö é la leteratöra furlana dër rica de
direziuns stilistiches y formes desvalìes, dala
poesìa cina ai comics. Na istituziun de tradiziun é
ormai le concurs leterar y musical "Premi Friûl".
Architetöra
Le teritor ladin - dantadöt le Friûl y i Grijuns -
à perles dl'architetöra mondiala.
• A Acuileia, la dlijia uma dl raiun alpin intìer,
él da amiré n funz a mosaich de plü de 700 m2
dl 4. secul - al é forsc le plü bel documënt
artistich dla perioda paleocristiana indöt.
• Müstair (mâ n km ia delà dl confin
Südtirol/Grijuns) à cun le convënt dles
beneditines y süa dlijia (romanica cun injuntes gotiches) n
documënt dla storia dl'ert che fej pert dl patrimone
cultural mondial dla UNESCO.Fat sö é le convënt
gnü incër l'800 desche Monasterium Tuberis. Tla dlijia
dl convënt, öna dles püces cun trëi absides,
pòn amiré le majer zitlus de pitöres
afrescades dla pröma eté medievala.
• Tla dlijia de Zillis (a süd dla Via Mala) pòn
odëi le sofit de dlijia depënt plü vedl dl'Europa:
153 tofles de lëgn dl 1130 za.
• A Cividât él na necropolis celtica dl 400 d.
C. za.
• Dl 760 za. é la picia dlijia longobarda a
Cividât.
• Tla picia cité de Glemone imprescionëia le
dom: al é un di plü bi ejëmpli de
architetöra gotica a süd dles Alpes.
Tles Dolomites é, desche tl Tirol intìer, les
dlijies romaniches gonot gnüdes sostiduides cun dlijies
gotiches (che é spo en pert gnüdes sostituides cun
dlijies baroches). Al é por la storia dl'ert n gran dann.
Les dlijies romaniches dla Val Venosta, stada cënc d'agn pro
la diozeja de Coira, documentëia le valur
dl'architetöra romanica tles Alpes.
Perles dl'architetöra tles valades ladines é la
dlijia de Sant' Uliana te Fascia, la dlijia de Sacun cun sü
afresc' gotics, o ince la dlijia de Santa Berbora a La Val,
dër gonot motif fotografich.
De beles dlijies baroches él a Al Plan de Mareo y San
Linert de Badia.
Viles
Pro la arpejun culturala ladina alda les viles tla Val Badia. Ara
se trata de formes de insediamënt cun de plü lüsc
ragrupês che plej por süa unité armoniosa y por
süa bela ponüda tla contrada. Ti ultims agn é
les viles gnüdes revalutades desche atraziun turistica. An
à indere n'incompatibilité parziala cun i
bujëgns d'aldedaincö por laûr y abitaziun. Les
viles é sot a sconanza, costruziuns nöies o
müdaziuns po mâ gnì fates cun bindebò de
restriziuns.
Sgrafit
Na particolarité dl'architetöra profana di Grijuns
(dantadöt Bergell, Engiadina, Val Müstair) é le
"sgrafit". Ara se trata de dessëgns rafês ite tl
mür: dla cialc ciamò morjela vëgnel rafè
demez chës perts ch'an ô avëi scöres. Dl
sgrafit fej pert dessëgns, decoraziuns y dic.
Folk & cultura
Al osservadù da defora che ti ciara a na mendranza i plej
gonot le foltlorich, l'esotich. Guanc da zacan y usanzes
interessëia gonot deplü co lingaz, sozieté,
leteratöra, ert. Cun i Ladins n'é la cossa nia
atramënter, dantadöt le guant da zacan de
Gherdëina vëgn gonot fat jö.
Cun le foltlor vëgn na mendranza metüda dant desche
teater da corusc, datrai ince desche n püch indô ti
tëmps. Por la politica dles maioranzes é le foltlor
da fa saurì, n'él pö nia lié ala
ghiranza de dërc por lingaz y cultura dla mendranza.
Ladinia encuei [ top ]
Economìa & sozieté
La economìa y impara la manìera de vire é
stades cënc d'agn alalungia arvenüdes
dal'agricoltöra cun sües fadìes y
malsegurëzes; les valades ladines ê dala meseria,
l'artejanat artistich é nasciü nia da ispiraziun
artistica, mo dal bojëgn de davagné pormez valch.
Incö dominëia le turism l'imaja dles valades
ladines. Impò romagn agricoltöra y artejanat inant
essenziai, ince sce ai é manco da odëi o almanco
defora dles rutes standart che n turist fej. Püc sciafia
incö da se trà le vire porì mâ cun le
laûr da paur. I paurs che ne i va nia dô a n secundo
laûr é tres demanco, te val paîsc pòn i
cumpedè sön öna na man. Tan che nia
presënta tles valades ladines n'é l'industria.
Cun le turism s'à stramudé la ciadëna soziala.
Les "sajuns" é incö chëres dl turism. Le vire da
zacan é por la maiù pert scomparì. Les
tëmples bel zafades jö é na condiziun por la
belëza dl paisaje - le paur mët insciö la
raîsc por le turism.
Sabla taiënta
La Ladinia é conesciüda pro sü vijins
dantadöt por le turism. Les Dolomites cun sü
paîsc, sües pistes, i restoranc de cualité
conesciüs sura döta la Talia é la medaia de
presentaziun dla economìa locala - ciche se
respidlëia ince ti clichés di vijins. Tröc
à l'opiniun che i Ladins sides düc ric o ais düc
n hotel. Na statistica provinziala a Balsan à intant
stlarì che i Ladins à le davagn manco alt di
trëi grups etnics.
Le svilup dl turism à metü man dan da ca. 100 agn,
canche les feries d'isté tles Dolomites é gnü
n plajëi, resservè a püc. I hotì
nasciüs te chësc tëmp ê nobli y de gran
mosöres respet al paîsc: i paîsc â
metü man da se mudé.
N svilup nü à metü man tl turism dô la
Secunda Vera, canche le bëgnester é gnü general.
Le turism é insciö chersciü a turism de massa. I
Ladins é stà pionìers dl turism da d'invern;
les valades vijines à profité dles arjuntes de
nostes valades.
Le turism vëgn gonot critiché: al
vëgn venü fora secundes ciases a foresc' che é
spo mâ püces edemes al ann chilò. Fora dla
sajun él insciö paîsc mec öc, desche n
paîsc dai bai. Le cader di paîsc é
stramudé, gonot dominëia hotì de gran
mosöres (y te n stil pseudoalpin).
La tradiziun, les usanzes, i guanc da zacan i vëgn
presentà al turist por che al pois ti ciarè - al
é na comerazialisaziun y insciö na falsificaziun dla
tradiziun.
L'imigraziun liada al turism y les forzes de laûr che va
debojëgn à portè pro ti Grijuns ala
germanisaziun de paîsc y raiuns intìers (ejëmpl
plü conesciü: St. Moritz/San Murezzan). A Cortina
é cun la imigraziun (dantadöt dai Jüc Olimpics
dl 1956 incà, che à fat Cortina conesciüda
sura döt le monn) i Ladins la mendranza.
Le ritm de vita vëgn dominé dal turism, les
comunitês de paîsc y sües tradiziuns vëgn
indeblides.
Le turism à ince sü
vantaji:
Al porta bëgnester, i Ladins ne mëss nia plü sen
jì fora de sües valades sciöche zacan. Ince
l'artejanat, le frabiché, le comerz vir dl turism, che
porta insciö pro al'esistënza dl grup etnich
ladin.
Le turism daida portè le savëi dla esistënza dl
ladin sura i confins de nosc teritore fora: tröpa jënt
da tröpes perts dl'Europa conësc le ladin y la Ladinia
almanco n püch da sües vacanzes. Tles scores y ti
massmedia ne i vëgnel cuntè nia dl ladin.
Cun le turism é la Ladinia plü gaierda. Cun le
bëgnester é chersciüda la cosciënza de se
instësc y de so valur, ciche à conseguënzes ince
a livel cultural y politich. I Ladins chir deplü süa
independënza. Ai ne vëgn ince la maiù pert nia
plü odüs sciöche de mënder valur da vijins
(mo al post dl despet da n iade él datrai rové la
invidia).
Mediums
La Usc di Ladins
La "Usc di Ladins" é l'unich medium che tol ite döta
la Ladinia, devenjon insciö la tripartiziun fascista. Ara
vëgn dada fora dal'Uniun Generala di Ladins dles
Dolomites.
Le foliet é gnü fondé l'ann 1949 cun l'inom
"Nos Ladins". Tratan i agn de süa esistënza, aboc
ría, é le foliet tres indô gnü
contesté (dandadöt da rapresentanc dla maioranza che
ne capësc nia ladin). Al é cinamai gnü
ghiré che al ne vëgnes nia baié de politica:
proibiziuns tematiches por mediums ladins?
RAI ladina - Radio y televijiun
Radio:
vigni dé (adenfora dla domënia)
13.30-13.50 Noéles
13.50-14.05 "La copa dal cafè" (cultura generala)
19.00-19.05 Noéles
19.05-19.30 Tramisciun culturala
domënia:
12.30-12.45 Noéles
12.45-13.00 La copa dal cafè
Televijiun:
vigni dé
19.55-19.59'30 Trail (telejornal)
vigni jöbia
20.30-20.40
Paladina (cultura generala)
vigni ultima jöbia dl mëis:
a d'injunta 30 menüc (cultura/atualité)
Prejënza ladina te mediums de d'ater
lingaz
• tl "Alto Adige" (vigni mertesc öna na plata)
• tl "Dolomiten" (vigni mertesc, jöbia y sabeda
öna na plata, na bona pert è metüda jö tl
lingaz todësch)
• te Radio Gherdëina (trasmetidú privat,
trasmët por ladin y por todësch)
• te Radio Studio Record (trasmetidú privat,
trasmët por ladin y por talian) .
Svantaji di mediums ladins: :
• al n'é degöna poscibilité d'importaziun
da foradecá, döt mëss gní fat "te
ciasa"
marcé restrënt por gauja dl pice numer
d'anuzadus
• al ne vëgn fat feter degönes comunicaziuns
stampa intres agentöres tl lingaz ladin y scheje
degönes porsura les vals ladines
• al n'é degöna legia por la promoziun
finalisada di mediums ladins. Les desposiziuns varëntes ne
tol nia in cunt la desvalianza danter mendranza y lingaz
mënder.
Mediums ti Grijuns
• La Quotidiana": foliet da vigni dé, scrit
deplëgn por romanc
• Radio Rumantsch: 14 ores al dé de
trasmisciuns
• Televisiun Rumantscha: Telejornal dal lönesc al
vëindres dales 18.45 - 18.55, laprò la domënia
programs de cultura.
• Foliec desvalis a livel local: La Pagina da Surmeir,
Engadinerpost (bilinguai)
• Radio Piz Corvatsch y Radio Grischa (bilinguai)
• Agentöra de noéles rumancia (ANR).
Mediums tl Friûl
• Radio Onde Furlane: radio privat cun orar plëgn de
trasmisciuns por furlan
• La Patrie dal Friûl (mensil, porì por
furlan)
• La Vita Cattolica (foliet edemanal che contëgn
regolarmënter contribuc por furlan)
• Int furlane
Istituziuns y associaziuns
Union Generela di Ladins dla Dolomites
Al é l'uniun tët dles uniuns culturales (Uniuns di
Ladins) tles Dolomites. Ara n'á degügn colauradus a
tëmp plëgn, deache al mancia i mesi finanziars. L'uniun
n'á nia en sostëgn finanziar assiguré. Por la
cultura ladina vëgnel por le plü lauré
debann.
Deperpo che ti Grijuns é la Lia Rumantscha
reconesciüda sciöche organisaziun tët ince a livel
politich ne vëgn l'Union Generela nia azetada dales
aministraziuns provinziales sciöche partner politich: al vel
la mentalité dla tripartiziun. L'Union Generela é
l'edituria dl su foliet edemanal ladin, la "Usc di Ladins". Ara
é danter ater ince iniziadëssa dl festival de musiga
rock "Ladiniatour".
Comunanza ladina a Bulsan
Al é l'uniun culturala di Ladins da Balsan.
Ativité: Convëgns, conferënzes, cursc de ladin,
conzerc, iadi de cultura (tla Ladinia, ti Grijuns y tl
Friûl). Por agn à la Comunanza ince albü en
cor.
Istitut Cultural Ladin "Majon di
Fascegn"
L'istitut cultural por i Ladins de Fascia é sté la
pröma istituziun culturala por i Ladins. Al fej archirida
sön i ciamps dl lingaz, dla storia y dla cultura di Ladins y
al dá fora libri y vigni ann la revista "Mondo
Ladino".
Istitut Cultural Ladin "Micurà de
Rü"
IAl é l'istitut cultural por i Ladins dla provinzia da
Balsan cun i medems obietifs dl istitut de Fascia. Al dá
fora libri sön la storia, la leteratöra y fej valiade
ince traduziuns tl ladin sciöche p.ej. "Le pice prinz". Al
dá fora vigni ann la revista culturala "Ladinia".
Intendënza ladina
L'Intendënza Ladina á l'inciaria de aministré
les scores ladines tles valades ladines. Ara ne desponn de
degügn mesi finanziars autonoms.
Istitut Pedagogich Ladin
L'Istitut Pedagogich Ladin á sciöche fin chël de
formé inant le personal insegnënt y de lauré
fora material didatich por les scores ladines.
Consulta per i problems ladins (Comun de
Balsan)
La Consulta se crüzia di bojëgns di ladins che vir tl
comun da Balsan, in plü organisëiera manifestaziuns
culturales. La consulta é l'unica istituziun che adora te
söes comunicaziuns scrites por prinzip le ladin
dolomitan.
Ciantun di Grijuns: Lia Rumantscha
Ara é gnüda metüda sö ai 26 d'otober dl
1919, al é l'organisaziun tët de dötes les
uniuns culturales y de lingaz rumances. Al é n'istituziun
nia liada confescionalmënter y é politicamënter
neutrala. La mira é la promoziun dl lingaz y dla cultura
rumancia te familia, tla scora, te dlijia y tla vita publica. Ara
se finanziëia cun contribuc anuals dapert dla Confederaziun
y dl Ciantun Grijiun, da entrades dala venüda de
publicaziuns, da inciaries de traduziun y da contribuziuns de
desvalíes fondaziuns y organisaziuns publiches y privates.
La Lia Rumantscha á 15 impleês y pîta sorvisc
desvalis danter scolines, colauradus regionai y sorvisc
linguistics (cöra y promoziun dles variantes regionales,
neologisms, terminologia spezifica, mesi didatics, informaziun y
aconsiamënt).
La LR é in plü competënta por l´elauraziun
y la promoziun dl lingaz unifiché Rumantsch Grischun. Ara
dá fora dizionars, gramatiches, mesi didatics, antologies,
libri por mituns y jogn, comics, cassëtes, CDs y
leteratöra d'intratëgn. Ara contribuësc
tambëgn a ediziuns rumances de d'atri editurs. La LR
é ince ativa söl ciamp dl cianté y dla musiga
sostignin i componisc' y i cors interessês.
Na pert dl'ativité dla Lia Rumantscha vëgn tles
Dolomites fata dai Istituc Culturai.
Scora
"Le 20ejim secul intìer é te chëstes
döes valades stè amarscè dai tentatifs de
assimilaziun monoculturala".
Roland Verra, intendënt ladin
"Warnung
Ein fremder Prophet ist aufgestanden, er schwingt eine
fremde, feindliche Fahne und sammelt Unterschriften zu einer
Petition für die gänzliche Verdeutschung der hiesigen
Schule. Grödner. seid auf der Hut, laßt euch nicht
betören und bietet nicht selbst die Hand zur Zerstörung
eines unersetzlichen Schatzes, eines wahren Reichtums,
nämlich eurer Muttersprache."
Da n jorantin de Franz Moroder, ombolt de Urtijëi, l'ann
1905: Dagnora ciamò atual
I Ladins n'impara te scora nia so lingaz.
Cun öna o döes ores al'edema n'impàron degun
lingaz de chësc monn!
Valades ladines dla Provinzia da
Balsan:
Scora paritetica
Tla pröma tlassa elementara vëgnel insigné por
talian y por ladin o por todësch y por ladin. Tles atres
tlasses dles scores d'oblianza tles valades ladines vëgn
meses les materies insignades por talian, les atres meses por
todësch.
Al ladin i vëgnel resservè n pice ciantun: döes
ores al'edema, tles scores altes cinamai mâ öna
n'ora.
Le regolamënt vel mâ por les scores tles valades
ladines, defora n'él inió la poscibilité da
imparè ladin te scora. De plü tips de scora alta
n'él nia tles vals ladines; ai Ladins che frecuentëia
chëstes scores ne i vëgnel insciö nia conzedü
da imparè so lingaz te scora.
Cun l'aumënt dla scora d'oblianza a 9 agn mëss
tröc Ladins jì a fà l'ultim ann
foradecà. Insciö n'é l'insegnamënt dl
ladin gnanca garantì tla scora d'oblianza.
Le ladin ne vëgn nia adorè desche lingaz de
insegnamënt. Chësc ne vëgn nia conzedü dal
statut d'autonomìa (art. 19). Le statut, che messess
fissé i dërc dla mendranza, impedësc insciö
le dërt dla mendranza ladina al insegnamënt dl lingaz
dla uma.
Le statut ne vëgn porater nia dagnora respetè: La
Provinzia gestësc a Picolin na scora profescionala che ne
respetëia nia l'articul 19: la scora n'é nia
paritetica, mo ara é porì todëscia, ô
dì ara va cuntra la mendranza y cuntra la costituziun.
Provinzia de Trënt
Le ladin é lascè pro tles scores sides desche
materia, sides desche lingaz d'insegnamënt (da.. 1993
incà). Tla pratica vëgn chësc strënt ite a
öna n'ora de ladin y öna o döes ores insignades
por ladin.
Provinzia de Belum
Degun insignamënt dl lingaz ladin.
Les conseguënzes dla mancianza de insignamënt dl lingaz dla uma é tlers: tröc Ladins baia n lingaz che é te gramatica y vocabolar dassënn infiltré intënt dal todësch y dal talian. Al é na corojiun dl lingaz che manancia la esistënza dl ladin, y chësc mostra sö che la mancianza de insegnamënt arvënn na mendranza dl vers de süa assimilaziun.
Friûl: Degun insegnamënt dl lingaz dla uma!
Ejëmpl grijun
Tl Ciantun di Grijuns él i comuns che determinëia le
lingaz aministratif y de insegnamënt tles scores. Tl
teritore rumanc tradizional à 85 comuns la scora
elementara rumancia, 16 na scora todëscia cun rumanc desche
pröm lingaz forest.
Scora elementara
tip A (85 comuns): Scora rumancia, insegnamënt porì
tl lingaz dla uma. Todësch dla cuarta tlassa insö (4-6
leziuns al'edema)
tip B (16 comuns): Scora todëscia, cun rumanc desche
pröm lingaz forest (2 leziuns al'edema).
Samedan: Scora sperimentala bilinguala (paritetica)
rumanc-todëscia (tl post é i Ladins mendranza).
Coira, capitala dl Ciantun: Introduziun de tlasses cun
insegnamënt bilingual todësch-rumanc
programè.
Scors altes: 2-4 leziuns de rumanc al'edema, laprò vëgn valgönes materies insignades por rumanc.
Université de Balsan: Trilinguism
storpié
L'Université de Balsan se presentëia trilinguala.
Todësch, talian. Y inglesc. Dl terzo lingaz dla provinzia ne
vëgnel tan che nia tignì cunt. Todësch, talian,
inglesc: Le dagnì dl trilinguism te Südtirol?
Al'Université n'él gnü metü impé degun Istitut de Ladinistica, desche al ê gnü ipotisé. L'Université de Balsan foss la pröma a messëi insigné Ladinistica, ara vëgn paiada ince dales cutes di Ladins, mo por le lingaz ladin n'él (oramai) degöna lerch.
Lingaz coiené
Al'Université ciafa süa formaziun profescionala ince
insegnanc ladins (facolté de sciënzes dla formaziun,
Porsenù) che messarà n dé insigné le
ladin. La mosöra dl insegnamënt dl ladin é na
coienada dl lingaz: 4 ores al mëis.
Cô dess pa i diplomês insigné ladin sce ai
ne l'à instësc mai imparè
indortöra?
Se lascess i atri dui grups etnics de Südtirol
prodëi cun na presënza tan picera de so lingaz tles
scores?
Mancianza de insegnamënt dl lingaz dla uma porta ala
assimilaziun de na comunité linguistica. Vigni
comunité linguistica dl monn se damana en insegnamënt
adegué de so lingaz tles scores - pro i Ladins vëgn
chësc dërt
Tripartiziun: Realtês
desvalìes
Por les trëi provinzies y les döes regiuns, olache al
vir Ladins, vèlel por chësta comunité standarc
legai desvalis.
Tla Provinzia de Belum n'à i Ladins degöna poscibilté da adorè so lingaz tla aministraziun publica, an n'à degun sostëgn ala cultura che se mirites chësc inom, al n'é degun insegnamënt dl lingaz dla uma te scora, an n'à degöna presënza dl ladin te radio y televijiun. La politica é chëra de na assimilaziun forta. Mâ valgügn idealisc' cun so impëgn straverda i Ladins de Soramunt da süa scomparida.
Tla Provinzia de Trënt se stàra cotan damì. Insciö vëgnel insigné tles scores le ladin, an à i programs dl radio y dla televijiun ladina, an à n sostëgn ala cultura che à bele albü de bugn resultac. Insciö él gnü fondè te Fascia le pröm Istitut Cultural Ladin, che i à dè na gran sbürla ales inrescides, al mantegnimënt y ala evoluziun dl lingaz. I comuns de Fascia é i susc ad avëi, cun le comprenjore, na autonomìa aministrativa y insciö na definiziun teritoriala por la mendranza.
Calunies cuntra chi che laóra por i
Ladins
Te Südtirol é la maioranza todëscia gonot
zënza comprenjiun por i dërc di Ladins. Che che se
damana ince mâ n pice aumënt dl insegnamënt dl
lingaz dla uma o le respet dla toponomastica ladina, por
fà dui ejëmpli, vëgn metü fora sciöche
fondamentalist. Da Roma damànon l'aplicaziun dl lingaz
todësch te tanco düc i ciamps dl'aministraziun publica,
tla Ladinia vëgn le lingaz dla populaziun la maiù
pert lascé fora da pert dl'aminstraziun provinziala. Y
deperpo che chi che lascia fora le todëesch vëgn
metüs fora sciöche nazionalisc (taliagn), vëgn i
ladins che damana l'aplicaziun dl ladin y che critichëia la
mancianza dl ladin tles scrites publiches y i.i. metüs fora
sciöche fondamentalisc - impede che al gness indiché
le nazionalism atif cuntra i Ladins y sü dërc.
La situaziun te Südtirol
I Ladins é descriminês te tröc ciamps en
confrunt a sü vijins di atri lingac.
• Aplicaziun dl lingaz
• Sostëgn ala cultura
• Azès ales categorìes profescionales altes
(rî o indöt nia poscibl)
• Insegnamënt dl lingaz dla uma
• Massmedia te so lingaz
• Partezipaziun ala gestiun politica y aministrativa
• Aministraziun autonoma dl grup etnich
Aplicaziun dl lingaz
Dal 1989 é le ladin tla Val Badia y te Gherdëna
lingaz aministratif.
Dal 1993 é le ladin lingaz aministratif te Fascia.
Nia lingaz aministratif n'é le ladin tla Provinzia de
Belum.
Ti ofizi a Bornech o Porsenù y Balsan ne vëgn le
ladin nia adorè. Tröc ofizi n'él gnanca tles
valades ladines; i Ladins mëss insciö renunzié
pro l'eserzitaziun de sü dërc y dovëis a so
lingaz. L'aministraziun provinziala mët fora la maiù
pert di formulars, documënc y d'ater por i Ladins mâ
por todësch y por talian.
Al é na norma che dij che le ladin vëgn adorè ince te chi ofizi, olache ara va dantadöt o porì de chestiuns ladines; mo chësta norma ne vëgn nia cis aplicada. La homepage dl assessorat por la cultura todëscia y ladina é por todësch y por talian, cun öna na frasa por ladin! Na picia pert che reverda le "Kulturpass" (co é mâ tla diziun todësca) é ince por ladin. Cô foss les reaziuns sce al gness fat insciö con le todësch da pert de val istituziun statala?
La prescriziun da mëte sö scrites trilinguales tles valades ladines ne vëgn dantadöt dal'aministraziun provinziala gonot nia respetada.
En ejempl: dal foliet "Dolomiten", sabeda, 21 de aurì dl 2001
GADERTAL
Wo bleibt die ladinische Bezeichnung?
Balsan/Bozen (eb) - Für eine einheitliche Ortsbeschilderung
in den ladinischen Tälern Gadertal und Gröden hat sich
Landeshauptmann Luis Durnwalder erst vor einigen Monaten
ausgesprochen. "Es wirft kein gutes Licht auf die Gemeinden, wenn
die Ortsschilder in Ladinien so unterschiedlich gestaltet sind,
wie sie es derzeit sind. Deshalb soll man sich an die von der
Landesregierung festgelegte Sprachreihenfolge halten, die da
lautet: Ladinisch, Deutsch, Italienisch", schrieb der
Landeshauptmann. Vor knapp einer Woche wurde die Gadertaler
Straße geschlossen, und der Verkehr wird für die
nächsten fünf Jahren auf den so genannten
Panoramastraßen umgeleitet. Große Hinweisschilder
sind daher auf der Pustertaler Straße und auf der
Gadertaler Straße angebracht worden. Diese sind aber wieder
einmal nur zweisprachig: Die dritte Landessprache ist mitten in
den ladinischen Tälern auf der Strecke geblieben!
Le trasport publich n'adora tles valades ladines no le lingaz
ladin no la toponomastica ladina. Degun orar, degöna
comunicaziun por ladin, gnanca sön chës corieres che va
tla Ladinia o che s'armöi porì tla Ladinia. La
homepage dla SAD adora desche terzo lingaz l'inglesc - le ladin y
i inoms ladins di posc' ladins ne vëgn gnanca chilò
adorês ...
I orars dês fora
dala aministraziun provinziala n'adora nia le lingaz ladin o la
toponomastica ladina (con bona pesc de Ettore Tolomei). Le
zënter por la viabilité adora porì inoms
todësc y taliagn por i posc' ladins, nia indere i ladins
(laprò àn ince le "Falzàrego" storpié
...).
L'economìa privata va en pert danfora cun n miù ejëmpl y adora le lingaz ladin te sües scrites.
Contradiziun
I Todësc damana da Roma documënc y formulars (cutes,
medejines) por todësch. Mo ai Ladins ne i conzédon
nia chësta medema rajun.
Statut d'autonomìa
Dl statut d'autonomìa él gnü fat traduziuns te
de plü lingac da pert dles istituziuns regionales o
provinziales. N sintom: Na traduziun tl ladin n'àn nia
lascè fà, sciöche le statut ne revardess
gnanca i Ladins, y sciöche ai ne foss nia zitadins de
chësc raiun.
Dla traduziun tl ladin à messü fistidié le
movimënt politich di Ladins, i "Ladins" - zënza
sostëgn dla man publica.
Le bun ejëmpl: Adoranza dl rumanc tla
Svizra
Tla Svizera vëgn
le rumanc adorè con conseguënza, le lingaz ne
vëgn nia emarginé. Al vëgn adorè a livel
regional por düc i documënc por zitadins rumanc, le
medem àn a livel ciantonal. Laprò vëgn le
ladin grijun ince adorè a livel statal (federal),
insciö por la posta, ferata, armada (la cherdada ales ermes
é sura döta la Svizera cuadrilinguala), i
documënc d'identité (pas y cherta d'identité
à ince la diziun ladina). Le ladin grijun é cinamai
sön le "santuar svizer": les zetoles dl franch svizer.
Deplü co tles Dolomites vëgn le lingaz dla mendranza
ince adorè dai privac.
Sostëgn ala cultura
Le ladin é - al contrar dl todësch - n lingaz
zënza hinterland: al mëss gnì fat döt
sön le post, an ne sciafia da importè nia. Al
é implü na picia comunité linguistica,
aladô ch'an ne sciafia nia da finanzié cultura cun
le marcé, le numer di cumpradus é massa pice.
Impò n'él degönes normes o leges por le
sostëgn spezifich ala cultura ladina che tëgni cunt de
chësc gran desvantaje. La cultura ladina vëgn
sostignida dô i medemi critêrs co la cultura
todëscia. Na ezeziun é mâ l'Istitut Cultural
Ladin Micurà de Rü.
Proporz
Te Südtirol vëgn i posc' publics dês ca dô
la consistënza di grups linguistics. Chësc porta d'un n
vers la sigurté che i Ladins ciafa pro i posc' publics
süa pert, dl ater vers indere porta chësc ala estlujiun
di Ladins, olache i posc' da dè ca é püc.
Deache i Ladins fej fora mâ le 4% dla popolaziun de
Südtirol, él categorìes profescionales
intìeres (chëres altes), a chëres che i Ladins
ne i po por prinzip nia pormez. Porsones vëgn insciö
descriminades por so lingaz - n fat che va cuntra le pröm
prinzip dla Detlaraziun universala di dërc umans y cuntra la
Costituziun taliana (art. 3): Degöna porsona ne po
gnì desvantajada por so lingaz o d'ater.
Südtirol - n model?
Degöna lerch por i Ladins
I Ladins é stlüc fora da tröpes comisciuns,
scebëgn che al vëgnes tratè te chëstes ince
chestiuns ladines
Tribunal Aministratif Regional (TAR): Ladins stlüc fora por legia!
Junta provinziala
Fina sëgn ê i Ladins stlüc fora (laite mâ
te n cajo spezial: Alexander Langer s'â detlarè
ladin. Insciö êl dui Ladins te consëi,
aladô che un messâ rové te Junta), deache le
regolamënt (proporzional ai Ladins litês te
consëi) ne le lasciâ nia pro.
Cun n mudamënt dl statut à ince i Ladins la
poscibilté da rové te Junta Provinziala - mo
mâ sce la maioranza é a öna. I atri grups
etnics à indere le dërt da ester te Junta, i Ladins
no.
Le regolamënt nü vëiga danfora che le mëmber
ladin dla Junta vëgn cherdè da defora - an va
insciö sura les lites democratiches fora.
Südtirol - en model por la sconanza dles
mendranzes?
Degöna aministraziun
autonóma
Les döes valades ladines dla Provinzia de Balsan é te
döes comunitês de val desvalìes. Na
comunité de val ladina, aladô che le grup etnich
podess avëi almanco n pice püch na aminstraziun
autonoma, n'é nia gnüda conzedüda.
Tripartiziun politica
La tripartiziun renforza les descriminaziuns di Ladins. I Ladins
ne po nia fà avarëi sü dërc y
rapresentè sü interesc deboriada, al ne vëgn nia
conzedü dërc valis por düc i Ladins. I Ladins
é partis sö te raiuns litai desvalis aladô dles
provinzies, pro les lites parlamentares ne pòi nia
designé deboriada un n rapresentant ladin.
Impressum:
[ top ]
Tesc' (con eceziun dles tabeles linguistiches): Mateo
Taibon. Düc i dërc resservês. Vigni sort
de publicaziun o adoranza publica di tesc é conzedüda
mâ con la conzesciun scrita da pert dl autur. Vigni
adoranza nia conforma a ci che é scrit chilò
dessora gnarà portada dant a signorìa aladô
dles leges en forza. Por contac: mateot@dnet.it.