Logo Lia por i popui manacêsHOME | HOME LADIN | INFORMAZIUNS | COMUNICAC STAMPA | DOSSIER Y MENDRANZES | DESVALÌES

Ladinia

Informaziuns sön la realté ladina

© Mateo Taibon

Indesc

I raions ladins encuei | Storia | L teritor ladin tles Dolomites | Lingaz | Cultura | Ladinia encuei | Impressum


I raions ladins encuei: [ top ]

Cherta lingusistica. Tut da: Walter Belardi, Breve storia della letteratura ladina. Grijuns Dolomites Friûl
Rumantsch
50.000
Ladin
30.000
Furlan
600.000 chi che rejona

L raion linguistich retoroman é vegnù despartì tres la emigrazion di popui y la despartizion dl raion linguistich che é vegnuda daldò te trei pertes. Chestes à abù na sia evoluzion: l Grijon (con l rumanc), les Dolomites (con l ladin) y l Friul (con l furlan).
Al se trata de deplù dialec de un n lingaz.

La perduda dl raion linguistich ne é nia fenida. Souraldut te Ampez (olache la maioura pert dla popolazion é entant taliana) y a Urtijei é les tendenzes a passé ai lingac de maioranza talian y todesch, dret stersces.

I Ladins Dolomitans vif te cinch valedes entournvia l gran massif dl Sela via:
Val Badia con la valeda laterala de Mareo
Gherdeina
Fascia
Fodom con Col y
Ampez

L ladin é n lingaz neolatin. Al s'à formé tres la romanisazion dles Alpes. La popolazion retica à sourantout l latin popolar; sot a la enfluenza de particolarités de si lingaz (sintassa, fonetica, lessich) àla svilupé l lingaz ladin (= retoroman).
L lingaz ladin é la realisazion direta dl latin popolar rejoné tles Alpes entourn la fin dl Imper Roman.
La fin dl retich tles Alpes po vegnì confronteda con la fin dl galich tla Franzia.
I Retoromans y i Rumens é i soui che porta te sia denominazion la parola "Rom"; i abitanc dla Val dl Inn y dles Dolomites se nomineia enfinamai "Ladins", donca Latins.

Na pruma forma dl ladin podessa se avei svilupé, sciche ence i autri lingac neolatins, plu o manco encer l 8./9. secul. L lingaz é plu o manco anter l franzous y l talian. Vejin al retoroman é ence l ozitan o l catalan. .



Osc de lors - na descorida sensazionala a 2800 metri. Copyright: Mateo TaibonStoria [ top ]

Descorida sensazionala a 2800 m.: Osc de lors

Preistoria
Tl Ander de Conturines sun Fanes (auteza 2800m) àn ciapé n gran numer de osc de lors. L'eté de chisc osc é anter 40.000 y 100.000 agn. Les lors vivova de erba; la prejenza de erbivors desmostra che sun Conturines, olache al é encuei graves, fóvel enlaouta pres verc.

L ensediament dles valedes ladines scomenciova dant ca. 9.000 agn. Enlaouta passòvel d'isté per i pres sot Pütia iagri y abinadours.
Tl 1987 àn abiné sun Mondeval de Sora (2150m, anter Col y Ampez) l schelet de n capo de n popul che vivova dant entourn 8.000 agn, con n gran numer de ogec enjontés pro la fossa.
Za. dal 1700 d. C. inant él ensediamenc permanenc desche Sotciastel (Badia) o Plan de Crepei (Fascia).

I Rec
Ai popui che vivova tles Alpes ti secui dant la concuista romana ti dìjen normalmenter "Rec"; ai ova svilupé dal 5. secul d. C. inant na cultura conscidrabla. Sun la cultura y sun l lingaz di Rec ne savonse belau nia. Ai adorova l alfabet etrusch y se desferenziova clermenter da les cultures vejines dl nord.

Romanisazion
Tl 15 d. C. végn l raion dles Alpes concuisté dai Romans.
La popolazion dles Alpes sourantol l lingaz latin che se svilupeia inant tl ladin (retoroman) sot l'influenza dla rejoneda indigena (substrat).

Temp dla migrazion di popui
Con l avanzament di Baiuvars y di Alemans da nord, di Longobarc da sud y di Slafs da ost, vegn l raion ladin-retoroman (che se destenova dal Jouf de San Gotert y dal Lech de Costanza enchin a l'Adria) despartì. Al resta ijoles linguistiches despartides l'una da l'autra.
Entourn l ann 600 concuista i Baiuvars Bulsan.
Entourn l 800 é la Val dl Isarch dessoura y l raion de Bulsan ciamò bilings. Resc' de popolazion ladina se mantegn a Regensburg, a Salzburg y a Minca.
Entourn l ann 1000 é l entier cianton Grijon ciamò ladin. Tla Svizera orientala, olache la germanisazion à scomencé plu tert, él n gran numer de toponims che documenteia l arpejon rumancia.

Eté Medievala
1027. L vescul de Persenon deventa n prinz con podeis seculars. La Ladinia con l'ezezion d'Ampez fej pert dl Tirol. La pert a man dreta dla Val Badia ti vegn sotmetuda a l'abazia dles benedetines de Ciastel Badia (Sonnenburg). L'abazia de Ciastel Badia ti dà l inom a la valeda.

Lingaz
I Ladins ne à deguna poscibelté de svilupé strutures deberieda. I zentri aministratifs é fora dles valedes, dut l aparat aministratif é todesch. Ence i toponims vegn germanisés. L todesch à n majer prestige.

L'inom "Tirol" ven dal ladin "teriòl" (pice troi, semena).

Anpezo: Na picera republica soziala
Ampez y la Ciadura fej pert dl patriarcat de Acuileia y à na autonomia estenuda che é fisseda te statuc aposta.
Tl 1420 (con la fin dl Patriarcat) toma Ampez sot a Aunejia, tl 1511 végnel concuisté dal imperadour Massimilian y entegré tl Tirol.
Con l davagn da la venuda de legnam, ti paia Ampez i laours publics y les coutes al govern. Al é na gran ercia: la blava vegn compreda ite a l'engrana y deda inant a la jent zenza sourapriesc.

La Contrareformazion
Tl 1607 végnel fondé tl contest dla Contrareformazion l seminar di prevesc a Persenon. Les valedes ladines ciapa da sen inant plu sovenz prevesc ladins. Plu iadesc ova i comuns damané de ciapé prevesc con conescenzes de ladin.

Convent de Santa Maria, Val Venosta: promotour dla germanisazion. Copyright: Mateo TaibonDesminuzion dl teritore de lingaz
Tl scomenciament dl 17. secul végnel ciamò rejoné ladin a S. Michil de Ciastel, sciche ence a Nueva Ladina (Welschnofen). Ence la Val de Flem, la Ciadura, Zoldo, Egort é ciamò ladins. Ladina é ence la Venosta Dessoura (Obervinschgau) che vegn germaniseda tl 17. secul con na proibizion dl lingaz. Da l'autra pert dl confin, a Müstair, rejona la jent ciamò aldidancuei rumanc.

Germanisazion di inoms
Trueps cognoms ladins à encuei na forma todescia. Ai à ciapé desinenzes todesces. Na gran pert di cognoms ladins é gnüs germanisês cun la traduziun dl inom o cun l'injunta dla desinënza "-er". Al pö che l'imparadëssa Maria Theresia ai dé fora en decret por la germanisaziun sistematica di cognoms.
Sce i ti ciarun plü avisa ai cognoms de nostes families ladines, s'anadunse tosc che nia püc de sü cognoms é gnüs mudés. Chësc é gnü metü man dai scrivans foresc che laurâ te nostes signorìes bele da 'n tëmp canche al ê gnü moda che i cognoms adorês te raiuns todësc ess düc messü soné ala todëscia, se finin con -er. I ciafun ejëmpli de chësc vers te bragamins vedli dal 1700 insö. al pê che l'emparadëssa Maria Tarejia (+1780) dess avei dé fora na sort de decret ascognü che scriô dant chësta müda di cognoms. Sot l'Austria sostâ laota feter na desëna de popolaziuns de lingaz nia todësch. Chësta sort de germanisaziun al cör dla familia döra dötaurela inant. Zënza fá dî oposiziun á i ladins, aüsês da sté sot a patrun forest, scuté chic y sorantut chësta bastardada de sü cognoms. Tröc n'á fat nia dinfora, deache al gnô araté na cossa oramai d'en miù sonn, avëi le cognom co slinghenëia ala todëscia. Al gnô fat dles dötes por i fá crëie ai ladins che ai â sanch todësch te avënes romanes. De na identité ladina ne gnôl nia baié.
Incö podessel ester en sëgn de sentimënt por na maiú identité ladina, sce na pert proass da se lascé batié desche sü antenac â pordert inom y portass le cognom original ladin al post de chël bastardé.
Cognoms y inoms di posc ne desson mai mëter jö t'en ater lingaz; chësc à ince fat i fascisc.

Alnëi Alneider, Erlacher | Aiarëi Agreiter | Alfarëi Alfreider | Biëi Willeit | Brocia Nagler | Ciampac Kompatscher | Ciampëi Kompeiter | Ciampidel Kampideller | Ciampló Complojer | Cianacëi Kanetscheider | Cianëi Kaneider | Cianoré Konrater | Ciaslat Kasslatter | Ciastel Kasteller | Ciolá Kelderer | Col Pichler | Colac Goller | Corjel Koriseler | Corterëi Kortleiter | Costa Kostner | Costacia, Costata Kußtatscher | Costalungia Kastlunger | Costijela Costiseler | Derü Bacher | Dôs Dasser/Tasser | Elemunt Elemunter | Frena, Freina, Frines, Frenes Frenner | Furcia Furgler | Granruac Großrubatscher | Grones Grunser | Larcenëi Lardschneider | Melaun Melauner | Mongüc Mangutscher | Mureda Moroder | Mus Mussner | Pardac Pardatscher | Pecëi Pitscheider, Feichter | Pedraces Pedratscher | Peraforada Palfrader | Pescol Pescoller | Picolruaz, Piceruac Kleinrubatscher | Pinëi Pineider | Plan Planer, Ploner | Planac Planatscher | Plaza Gasser | Pradac Pradatscher | Pré Wieser | Rives Rifesser | Roncac Rungatscher | Ruac, Robac, Ruacia Rubatscher, Robatscher, Ruazzi | Runch Rungger, Ronchi | Somür Untermauern | Sorá Solderer | Soraru Oberbacher | Soratrú Oberweger, Obwegs, Obex | Sorega Überwasser | Sottrú Unterweger | Stufles Stuflesser | Tornarecia Turnaretscher | Trebe Tröbinger | Troi Troier | Val Thaler | Valacia Flatscher | Valgiarëi Fogereiter | Zanon Senoner, Sanoner.


Nazionalism tl 19. secul
Tl 19. secul provova l nazionalism tl Tirol de germanisé i Ladins: l unich lingaz te scola, gliejia y vita publica dessova ester l todesch. Popolazion y clerus se para. ("Enneberger Schulstreit").
N tentatif ven ciamó fat dl 1916.

Coscienza ladina
Tl 19. secul se descéidel na coscienza nazionala ladina generala.
Tl 1870 végnel fondé te seminar a Persenon l'assoziazion "Naziun Ladina"
Tl 1905 végnel fondé la "Uniun Ladina" a Dispruch. Al vegn dé fora les prumes zaites y i prums calendri per ladin.

Pruma vera
L front dles Dolomites passa fora per la Ladinia (Cristallo, Tofanes, Col de Lana, Marmoleda). Fodom vegn despartì te does pertes. Les trupes talianes ocupeia Ampez y na pert de Fodom. Les trupes dl'Austria mess sclopeté sun Fodom (sia valeda!). La Pli vegn desdruta defin. Te Fodom végnel desdrut 301 ciases (nia cumpedés i tablés), demè 55 ciases resta entieres.
Trueps Fodoms mess se n jì - enfin tla Boemia y tl Abruz, ma ence tles valedes vejines.

Con la Talia
Tl 1919 ruva la Ladinia con l Südtirol pro la Talia. I Ladins ghira de podei resté pro l'Austria y l reconesciment sciche grup etnich (che ne fova perauter nia vegnù conzedù sot al imper austro-ungarich), l'autonomia politica y la sconanza dl lingaz ladin:

"Nos Ladins ne son nia na mendranza taliana te Südtirol - sciche i signours de Trent vuel ti fé creie al govern talian y a dut l mond - ma nos son n popul liede y l plu vedl di popui che vif tl Tirol."

La Talia nazionalista y plu inant l Fascism vuel degradé l ladin a n dialet talian.
La bandira ladina
1920. Al nasc la bandiera ladina: brum per l ciel, blanch per i monc coris de neif, vert per i pres: N simbul dla contreda dles Dolomites.

Cherta aministrativa dla Ladnia: La tripartiziun1923 Tripartizion:
La Ladinia vegn spartida su dai fascisc': Ampez y Fodom con Col vegn destachés y sourandés a la Provinzia de Belun, tl 1927 vegn la Val Badia y Gherdëina metudes pro la nueva Provinzia de Bulsan, Fascia resta pro Trent. L obieftif declaré dla tripartizion é na svelta assimilazion di Ladins. L'iniustizia fascista dla tripartizion é ciamò encuei empé. Tl 1964 vegn i confins dles diozejes adatés a la tripartizion - la gliejia à daidé realisé l obietif politich dl Fascism de spartì su i Ladins.

1939. Pro l'opzion vegn i Ladins dles provinzies de Bulsan y Belun classifichés desche "allogeni" y mess opté, sceben che l Fascism i compeide ofizialmenter sciche talians.

1943. Sot al Fascism fova la scola demè taliana, sot a l'ocupazion todescia éla deventeda demè todescia: Does formes dla medema iniustizia, per l lingaz dla mendranza enstessa ne él deguna lerch.

Do la seconda vera
1946 Entourn 3000 Ladins desmostra sun l Jouf de Sela contra la tripartizion y se damana plu derc. Chisc derc ne é per gran pert nia vegnus conzedus enchin a encuei.

L'assimilazion va inant
Tles autres provinzies végnel indò metù su la scola taliana. Do la vera él tentatifs massifs de mete su na scola demè todescia tles valedes ladines de Südtirol. Al vegn sovenz declaré che l ladin ne se paia nia de ester ensegné.
1948 Con n decret de Roma végnel metù su la scola paritetica tles valedes ladines de Südtirol. Families fanatiches tol fora si mutons dal ensegnament dl ladin.
1954 La Union Generela di Ladins dla Dolomites frabicheia la Cësa di Ladins a Urtijëi.
1964 Roma volessa ti dé ai Ladins de Südtirol na zircoscrizion eletorala a pert. Chest ne vegn nia permetú da Bulsan.
Agn 70 La maioranza de Südtirol fej con l consei provinzial l tentatif da germanisé les scoles dles valedes ladines. Le tentatif de assimilazion dla mendranza ladina vegn tegnì su dla Court costituzionela a Roma (1976).
1972 Con l secondo statut d'autonomia vegnel fissé derc per i Ladins, mo ence descriminazions.
1973 Al vegn fondé n grup politich che se prejenteia a l'elezion demè te Fascia (al ne ciapa degun mandat). I gran partis tles provinzies prova de ne lascé nia vegnì su l moviment, na autodeterminazion ladina ne ti plej nia.
1975 Fondazion dl Istitut Cultural Ladin "Majon di Fascegn"
1975 Fondazion dla Intendenza Ladina per la Provinzia de Bulsan
1976 Fondazion dl Istitut Cultural Ladin "Micurà de Rü"
1977 Comprenjore Ladin per Fascia: i Ladins ciapa te Fascia l reconesciment teritorial (che mancia te Südtirol enchin a encuei).
1978 Fondazion dla "Comunanza Ladina a Bulsan"
1983 L grup politich de Fascia tol su l inom UAL (Union Autonomista Ladina) y con Ezio Anesi ciàpel l prum conselier provinzial.
1987 Fondazion dl Istitut Pedagogich Ladin.
1989 Al vegn giaurì l tribunal aministratif. Sceben che al mess sentenzié ence sun l tratament valif dl grup linguistich ladin, é i Ladins scluc fora: "Sconanza de mendranzes?".
1992 Ezio Anesi (UAL, Fascia) vegn lité sciche prum ladin tl parlament de Roma.
1993 Fondazion de n partì politich di Ladins te Südtirol: "Ladins". Da enlaouta inant é chest partì raprejenté tl Consei Provinzial.

1998 L Consei Regional delibereia na lege litala che proibesc con na clausola da blocheda de facto de mete su partis ladins destachés.
La lege vegn anuleda dal tribunal costituzional de Roma, l tribunal la rata contra les mendranzes y incostituzionala.
2000 Mudazion dl statut d'autonomia. Ai Ladins dla Provinzia de Trent ti végnel conzedù na sia zircoscrizion eletorala, ai Ladins dla Provinzia de Bulsan endere nia (sceben che al vif ilò l dopl de Ladins). I Ladins tla Provinzia de Bulsan ciapa la poscibelté de ester raprejentés tl govern provinzial - ma demè sce la maioranza l vuel. Sconanza de mendranzes a na maniera speziala: I Ladins y si derc sciche grup etnich vegn subordinés a la maioranza. I autri grups linguistics à l dert de ester raprejentés tl govern provinzial, i Ladins no.


L territor ladin tles Dolomites [ top ]

La Ladinia é l paisc dles Dolomites. Chisc doi conzec é liés ensema tant dassen, che ala ne va nia da se i imaginé despartis. L profil ardì di "monc slauris"che sourapassa les valedes ladines, carateriseia la contreda y l carater dla jent dla Ladinia. Roland Verra, Hans Rabanser: Ladinien. Bozen: Athesia 1997

Saslonch. Copyright: Mateo Taibon
Valedes Abitanc
Gherdëina 9367
Val Badia 9226
Fascia 8621
Anpezo 6988
Fodom 2053
Endut 38255
Comuns m. Abitanc
Cortina 1211 6988
Urtijëi 1236 4073
Badia 1330 2722
Mareo 1193 2574
Moena 1184 2567
Sëlva 1563 2385
Cianacei 1468 1730
Poza 1325 1668
Santa Cristina 1428 1642
San Martin de Tor 1125 1495
Fodom 1475 1443
Corvara 1568 1236
La Val 1353 1199
Vich 1382 936
Ciampedel 1448 708
Col 1453 610
Soraga 1207 590
Mazin 1372 422

Les frazions ladines Bula, Runcadic y Sureghes (1267 abitanc) fej pert dl comun de Ciastel.

Sas dla Crusc. Copyright: Mateo Taibon
La Pli de Mareo. Copyright: Mateo Taibon
Pizes m.
Marmolèda/Marmolada 3342
Antelao 3263
Tofana de Meso 3244
Civetta 3220
Gran Vernel 3210
Sorapiss 3205
Saslonch 3181
Pelmo 3168
Piz Boè 3152
Croda Rossa 3146
Piz dles Conturines 3064
La Varella 3055
Sas Rigais 3025
Joufs m.
Pordoi 2242
Sela 2240
Frea (Grödner Joch) 2137
Ciaulonch (Campolongo) 1875
Valparola 2192
Fauzorego (Falzarègo) 2105
Fedaia 2057
Pas de Mont (Karerpaß) 1745
Börz (Würzjoch) 2004
Giau 2236
La val de Mareo. Copyright: Mateo Taibon


Lingaz [ top ]

Formazion & variantes dl ladin

L ladin é n lingaz neolatin. Al s'à formé tres la romanisazion dles Alpes. La popolazion retica à sourantout l latin popolar; sot a la enfluenza de particolarités de si lingaz (sintassa, fonetica, lessich) àla svilupé l lingaz ladin (= retoroman).

L lingaz ladin é la realisazion direta dl latin popolar rejoné tles Alpes entourn la fin dl Imper Roman.
La fin dl retich tles Alpes po vegnì confronteda con la fin dl galich tla Franzia.
I Retoromans y i Rumens é i soui che porta te sia denominazion la parola "Rom"; i abitanc dla Val dl Inn y dles Dolomites se nomineia enfinamai "Ladins", donca Latins.

Na pruma forma dl ladin podessa se avei svilupé, sciche ence i autri lingac neolatins, plu o manco encer l 8./9. secul. L lingaz é plu o manco anter l franzous y l talian. Vejin al retoroman é ence l ozitan o l catalan.

L conzet retoroman vegn sovenz capì mal: l ladin é n lingaz neolatin, avisa sciche l franzous (che an podessa definì "galoroman").

Particolarités dl ladin
Palatalisazion de C y G dant A, sciche "ciaval" (tal. "cavallo" cfr. con l franzous "cheval"); "giat" (tal. "gatto") y e.i.
Formazion dl plural con la desinenza -s (dlongia d'autres formes de plural), per ejempl "ciases", "cians"
Formazion dla seconda persona dl verb con -s (per ejempl "te ciantes")
Mancianza dl condizional present ("portarava", "portaria"; tal. "porterebbe"). Empede chest végnel sovenz adoré, sciche tl latin, l congiuntif imperfet.
Mantegniment di grups consonantics PL, BL, FL, CL, GL (per ejempl "plajei", tal. "piacere"), "fle" (tal. "fiato").
Deminuzion di vocai finai nia azentés -o y -e (per ejempl "tet", tal. "tetto", o "man", tal."mano")
Laprò végnel ciamò les particolarités dla sintassa y dl lessich. Tl ladin s'àl ence mantegnù paroles preromanes.

I idioms ladins
Gherdëina
Badiot con Mareo
Anpezan
Fodom
Fascian (brach, cazet, moenat)

Pro l raion linguistich ladin pòn ence cumpedé l Comelich. Al é n member de conliament anter i Ladins dles Dolomites y i Furlans. N corpus linguistich en pert ladin à ence i idioms dla Val de Non y dla Val de Sol tl Trentin nordozidental. Chisc idioms vegn enfluenzés dassen da elemenc trentins y lomberc.
Da n valgugn agn végnel rejoné sun la identité linguistica nia demé sun n livel scientifich ma ence sun chel politich y cultural. Ghiré végnel anter l auter che i Nonesc y i Solandri posse se declaré Ladins pro la cumpeida dla popolazion. Dal pont de veduda linguistich ései plu vejins al rumanc dl Grijon che al ladin dles Dolomites.

Ejempl
L padernoster

mareo/badiot
Nosc Pere dl Cil,
al sides santifiché to inom,
al vëgnes to rëgn,
tüa orentè sides fata,
sciöche al cil insciö söla tera.

gherdëina
Pere nost, che t'ies en ciel,
l sibe santificà ti inuem,
l vënie ti rëni,
sibe fata ti ulentà,
coche en ciel enscì en tiera.

fascian
Père nosc che te es sun ciel, sie fat sent to inom,
fa che vegne to regn,
to voler sie semper respetà, tant sun ciel che su la tera.

fodom
Pere nost che t'es sun paradìsc, benedët l é l tuo inom,
resta con nos,
che sarà fat ci che te vos,
sun ciel e su la tiera.

ampezan
Pare nosc, che te stas su in zielo,
sée fato santo el to gnon,
viene el to regno,
sée fato chel che te vos tu,
tanto in zielo che su ra tera.

Confrunt - i idioms dl rumanc
1) Sursilvan:
L'uolp era puspei inagada fomentada. Cheu ha ella viu sin in pégn in tgaper che teneva in toc caschiel en siu bec. Quei gustass a mi, ha ella tertgau, ed ha clamau al tgaper: "Tgei bi che ti eis! Sche tiu cant ei aschi bials sco tia cumparsa, lu eis ti il pli bi utschi da tuts".

2) Sutsilvan:
La vualp eara puspe egn'eada fumantada. Qua â ella vieu sen egn pegn in corv ca taneva etgn toc caschiel einten sieus pecel. Quegl gustass a mei, â ella tartgieu, ed ha clamo agli corv: "Tge beal ca tei es! Scha tieus tgànt e aschi beal sco tia pareta, alura es tei igl ple beal utschi da tuts".

3) Surmiran:
La golp era puspe eneda famantada. Co ò ella sen en pegn en corv tgi tigniva en toc caschiel an sies pecal. Chel am gustess, ò ella panso, ed ò clamo agl corv: "Tge bel tgi te ist! Schi ties cant è schi bel scu tia parentscha, alloura ist tei igl pi bel utschel da tots".

4) Puter:
La vuolp d'eira darcho üna vouta famenteda. Co ho'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün töch chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho'la penso, ed ho clamo al corv: "Che bel cha tü est! Scha tieu chaunt es uschè bel scu tia apperentscha, alura est tü il pü bel utschè da tuots".

5) Vallader:
La vuolp d'eira darcheu üna jada fomantada. Qua ha'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün toc chaschöl in seis pical. Quai am gustess, ha'la pensà, ed ha clomà al corv: "Che bel cha tü est! Scha teis chant es uschè bel sco tia apparentscha, lura est tü il plü bel utschè da tuots".

Rumantsch grischun:
La vulp era puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv: "Tge bel che ti es! Sche tes chant è uschè bel sco tia parita, lura es ti il pli bel utschè da tuts".

I clichés

L ladin à dret pueces paroles
L lingaz ladin à truepes paroles. L vocabolar nuef badiot-todesch à 36.000 ciavazins todesc con 78.000 ecuivalenc ladins.

L ladin ne à degunes paroles modernes
Al é truepes formazions nueves. Ma ajache l lingaz vegn ensegné tant puech tla scola y ajache i media ladins à massa puecia lerch, dùrela cotant plu giut enchina che na parola é juda ite tl lingaz.

Les paroles nueves é da se daudé
I neologisms ne é tl ladin nia autramenter che ti autri lingac: te n prum moment sònei sovenz te na maniera fetra, n iade che an é usés végnei sintis sciche na cossa naturala. Paroles sciche nodadoia, forenadoia, brujadoia, sarenara é judes ite perfetamenter tl lingaz.
Chi che coiona la parola "ciuciastuep", dessa ma n iade se cialé ju plu avisa la medema parola todescia, o paroles sciche "Hubschrauber"......

L ladin é n lingaz mescedé
L ladin é n lingaz neolatin, che à sourantout - sciche duc i lingac dl mond - elemenc di lingac vejins.
L problem é che i Ladins empara massa puech sie lingaz te scola y che ai adora tl rejoné sovenz paroles todesces o talianes empede les paroles ladines che é. Chesta é na proa che l ensegnament che mancia dl lingaz dla oma porta a na erojion dl lingaz y à sciche conseguenza la rovina dl lingaz.

I Ladins ne se capesc nia anter ei.
La desferenzia anter i idioms ladins é minimala, la compateza linguistica é dret grana. Chi che conesc ben n idiom ladin ne à normalmenter degugn problems con i autri.

Ladin dolomitan
"La divijion di Ladins dles Dolomites te cinch (sce nia sis, set o ot) idioms de scritura é lieda a conseguenzes dret pesoces."
Heinrich Schmid, Entroduzion dla "Wegleitung für den Aufbau einer gemeinsamen Schriftsprache der Dolomitenladiner"

Con "Ladin dolomitan" végnel nominé l lingaz de scritura di Ladins dles Dolomites. Al vegn laoré fora tl cheder dl projet de planificazion linguistica "SPELL". "SPELL" vuel dì "Servisc de planificazion y elaborazion dl lingaz ladin". Pro l ladin dolomitan se tràtel de na forma standardiseda dl ladin per l'adoranza scrita. Bele tl 1833 se ghirova Micurà de Rü n lingaz scrit unifiché per i Ladins dles Dolomites.

Ciuldì pa n lingaz scrit?
• Vigni lingaz adora na planificazion linguistica. Al é vantajous porté inant deberieda chesta planificazion linguistica per duc i idioms.
• L ladin é lingaz aministratif. Al va debujegn de una na forma per duc i Ladins. An ne po nia se speté, che al vegne adoré deplù variantes ladines. Per i documenc végnel al moment cernù anter les singoles variantes.
• Pervia dles neoformazions dles paroles nezesciara vàl debujegn de na prozedura ensema che dae la poscibelté de crié sinergies.
• An à vedù che l consolidament y la elaborazion dla adoranza dl ladin ne depen nia demè, ma empò en gran pert, da la prejenza de n lingaz scrit unifiché che lieia ensema duc i idioms.

La forma
L ladin dolomitan é la forma standard dl ladin, che tegn cont di desvalifs idioms. La metoda se baseia fondamentalmenter sun l cerne da les variantes dl ladin cheles formes che à la maioranza. Al vegn cernù anter formes che é bele tl ladin, al ne vegn crié degunes formes nueves, al ne vegn realisé nia artifizialmenter, al ne vegn costruì nia. L ladin dolomitan é l maiour denominadour comun di idioms.

• L ladin dolomitan ne ti tolarà nia lerch ai singui idioms, sciche al vegn declaré tresfora. Tres la planificazion linguistica renforzaràl plutosc i idioms. L ladin dolomitan dessa vegnì adoré sciche forma scrita ilò, olache al ti vegn rejoné con Ladins de deplù valedes (y olache al vegn adoré aldidancuei per l plu l todesch o l talian).
• N gran numer de lingac scric de Europa s'à formé tla medema maniera: dal debujegn de crié na forma de comunicazion, che podessa vegnì entenuda da l maiour numer de persones che al é meso. Vigni lingaz aut é n lingaz de compromis.
• L ladin dolomitan é demè n lingaz de scritura y de letura. An pò perchel pronunzié la forma standard sciche al é usé te sie idiom. N Badiot pò per ejempl pronunzié "dur" sciche "dür", "mur" sciche "mür".
• L ladin dolomitan ne messa nia vegnì emparé. Chi che conesc n idiom ladin, capesc l lingaz standard. Demè chi che scriv tesc' mess emparé l ladin dolomitan.

L paralel: l rumanc grijon
L lingaz scrit di Retoromans tla Svizera, l rumanc grijon, é vegnù realisé do l medem prinzip sciche l ladin dolomitan.
L retoroman à davagné tres la entroduzion dl lingaz scrit n maoiur prestisc y raions de adoranza nuefs. Dilan al lingaz scrit végnel adoré l retoroman te raions, che fova enchin a sen resservés per l todesch, l talian o l franzous. Na valorisazion valiva adora ence l ladin dles Dolomites.


Cultura [ top ]

Tradiziun orala - Le monn socrët: liëndes

Dla storia dla cultura ne fej nia mâ pert i documënc scric, mo ince la tradiziun orala. Chësta é gnüda coiüda adöm, ti tëmps de na scoverta generala dla cultura popolara (liëndes, cuntìes, cianties, dic), ince por le pice popul di Ladins.

Pro i Ladins ti Grijuns é Caspar Decurtins (1855-1916) stè le pröm a cöie adöm la arpejun culturala orala. L'ann 1887 àl fat n apel publich por che la popolaziun daidess chirì adöm material. Le resonn al apel é stè imprescionant, le material coiü adöm é stè assà por 14 libri. Le volum dles cuntìes y liëndes rumances coiüdes adöm cina al 1973 é plü co le dopl de chël di atri trëi teritors linguistics dla Svizera deboriada.

I Ladins dles Dolomites à les liëndes plü conesciüdes indöt: so patrimone é la pert plü importanta dles liëndes dles Dolomites che Karl Felix Wolff à metü adöm y publiché por le pröm iade l'ann 1905 ("I crëps slauris"). Wolff à infornì sö y stramudé romanticamënter ciche i ê gnü cuntè dant.

Dër afascinant y complès é le mît de Fanes. Les raîsc de chësc mît va zeruch de plü milesc de agn. La trasformaziun de jënt te tìers é n elemënt dër vedl che an ciafa ince tles liëndes di Indians. Le totem tl mît de Fanes n'é nia n simbul de podesté, dla ciacia (variöl o ater), mo de modesté liada ala tera, n tìer spau: la muntagnola.
Le mal n'é nia metafisich, mo fej pert dla tera desche le bëgn: Spina de mul, le striun che se trasformëia te nöts de temporal te n schelet de n müsc, n'à nia de diabolich, al n'adora degun pat cun l'infern, mo al à süa forza dla natöra. La vijiun cristiana dl monn cun süa conzeziun dl mal à lascè dër püc fostüs tl mît de Fanes.
N motif costant é le matriarcat. Tl mît de Fanes (y tles liëndes ladines en general, cotan manco o indöt nia indere tles liëndes dl Tirol o di vijins taliagn) él dantadöt o porì les ëres che tol dezijiuns y arvënn i avenimënc. I ëi indere porta la decadënza canche ai tol dezijiuns: Le re de Fanes vënn so rëgn y vëgn por castighe trasformè te crëp. L'inom dl re falz i dà l'inom al ju a süd de Fanes (Falzarego).
I mistêrs dl mît de Fanes é gnüs colochês te Fanes pormò plü tert, nasciü é le complès te n contest cotan maiù. Le corp dles liëndes é nasciü te n tëmp olache le raiun ladin (o protoladin) ê ciamò cotan maiù.

Ganes y salvans
Dla tradiziun fej pert les cuntìes de ganes y salvans, de bones porsones de bosch, a chi che la jënt i lascia gonot sintì mancianza de respet. An à gonot orü odëi te chëstes figöres i antenac, les popolaziuns sburlades demez da nosta zivilisaziun. Ara se trata indere de figöres dla mitologìa romana (Silvanus y Aquanes) - figöres ch'an incunta te plü variantes tl raiun alpin intìer.
Tröpes stories vëgnel cuntè ince dl orco, de strìes y striuns, de pac cun le malan y d'ater. Ince i fac storics àn infornì sö impara. Ti stritoc de confin danter Mareo y Ampëz vëgnel insciö cuntè che i omi ampezagn à fat n pat cun le malan por avëi forzes suranaturales y ester bogn da portè le gran podrun da termo. Canche na fancela à scraié dal spavënt "Iesses Maria", à i omi pordü te n colp sües forzes y é gnüs sopolis sot le podrun.
N documentadù dla tradiziun orala é stè Tita (Jan Batista) Altonn da Calfosch (1845-1900), gnü conesciü ince desche poet y essayist.

Linguistica ladina
Desche pionìer dla linguistica ladina moderna pòn conscidré Joseph von Planta che à bele dl 1775 portè dant ala Royal Society a London süa "Storia dl lingaz rumanc". Le test é gnü stampè n ann dô a Coira. Por i Ladins dles Dolomites à Micurà de Rü (Nikolaus Bacher) albü na gran importanza: al à bele dl 1833 scrit na gramatica ladina, y bele laôta àl odü le bojëgn de n lingaz scrit unifiché por düc i Ladins dles Dolomites.

Un n lingaz
Bele dan da tröc agn à esperc odü ite che le rumanc, ladin y furlan é dialec desvalis de un n lingaz su. Laûr da pionìer de chësc vers à fat dantadöt Graziadio Isaia Ascoli (1829-1907), da Gorize, y Theodor Gartner (1843-1925). Ascoli à cun sü stüdi "Saggi ladini" (1873), fac dër avisa, por le pröm iade ilustré y splighé a livel scientifich i trëi raiuns ladins. Al à bele laôta metü a jì ciche an nominëia incö "inrescida de ciamp". Te so manual dl lingaz y dla leteratöra retoromana àl cherié na trataziun sintetica che n'é fina incö nia ciamò gnüda sostituida por completëza y conoscënza dl argomënt.
Tröc esperc te tröpes universitês de döt le monn à da laôta incà confermè che le ladin é n lingaz, ai à confermè ince la unité de rumanc, ladin y furlan: trëi dialec de un n lingaz su.
Al n'é indere stè tröc y al n'é ciamò che ô conscidré le ladin desche dialet talian. Por rové a n te resultat, mësson manipolé analises linguistiches. Fat vëgn chësc dantadöt por motifs politics.
Ti ultims agn él gnü intensivé i laûrs linguistics sön le ladin. Da nominé é Lois Craffonara, por agn diretur dl Istitut Cultural Ladin "Micurà de Rü". Tröc linguisc' da foradecà à completè cun ël sües conoscënzes dla realté de lingaz tla Ladinia.

Tradiziun scrita - Dolomites
Valgügn documënc isolês por ladin àn dal 1600 inant - nasciüs ési la maiù pert dal bojëgn da comuniché cun la popolaziun te so lingaz. Tla aministraziun regolara n'él degöna lerch por le ladin.
1833 Micurà de Rü prô da arjigné ite n lingaz scrit unifiché por düc i Ladins dles Dolomites. Le manoscrit ne vëgn nia publiché.
1864 Josef Anton Vian (ploan a Urtijëi, nasciü te Fascia) scri na gramatica dl gherdëina.
Cun Agno (Angelo) Trebo (1862-1888) fej la leteratöra ladina le vare tla poesìa lirica. Trebo scri poesìes en pert dassënn dala ria löna. Dlungia poesìes de descriziun dla natöra àl scrit poesìes, olache al ilustrëia - cun dlai al cör - i sentimënc sciöche tla leteratöra mondiala. Angelo Trebo à ince scrit le test por les döes operetes "Le scioz de San Jenn" y "Le ciastel dles stries".
Tita AltonnLe poet, storich y filologh Tita Altonn (1845-1900) à coiü adöm liëndes y tradiziuns. Hugo de Rossi (1875-1940) à scrit n vocabolar (fascian).
Al mët man na ona de produziun leterara, en gran pert tradizionalista, che é n sëgn dla cosciënza nöia che i Ladins à de se instësc y de so lingaz. Promoturs y auturs dla cultura é te chisc tëmps maestri y proi. Al bun svilup i fej la Pröma Vera na fin.

Dô la Secunda Vera mët indô man n renascimënt dla cosciënza ladina - scebëgn che tröc vëiga le ladin ciamò sciöche lingaz de mënder valur che dess gnì adorè mâ tl privat. An à na diversificaziun stilistica tres maiù.
Incö à la leteratöra ladina na gran richëza de contignü, na gran varieté stilistica y tematica: La leteratöra ladina ne se desfarenziëia tl contignü nia dala leteratöra di vijins. Te deplü cuestiuns é la leteratöra ladina plü daverta co chëra di ijins; ara é insciö plü disponibla por le plurilinguism y l'esperimënt.

I vijins ne sa püch y nia dla leteratöra ladina, gonot ne sài gnanca ch'al esist na leteratöra ladina, y deache ai ne capësc nia le lingaz, ne pòi gnanca dè iudizi. La maiù pert ne vëgn la leteratöra ladina gnanca tuta en conscidraziun, ti media todësc y taliagn ne vëgnel feter mai baié de leteratöra ladina.

Grijuns
Engiadina. Copyright: Mateo Taibon
La tradiziun scrita dl rumanc mët man tl 16ejim secul; la sbürla prinzipala vëgn dala Reforma (y dala Cuntrareforma) y dala intenziun porchël da i fà avëi ala jënt na letöra de ütl moral te so lingaz.
L'om politich dla Engiadina Alta Gian Travers à scrit le pröm documënt rumanc ch'an conësc: l'ann 1527 àl adorè le lingaz dla uma por n scrit de defenöra politica gnüda publicada te forma de manoscrit. Les prömes publicaziuns stampades por rumanc é gnüdes fora dl 1552: N catechism y n abezê por l'Engiadina Alta. L'autur é Jachiam Bifrun, notar a Samedan. Püc agn plü tert (1560) àl fat la traduziun dl Nü Testamënt (idiom puter). Le lingaz é stromënt por la religiun.
N gran suzès à albü dantadöt döes publicaziuns: "Il vêr sulaz da pievel giuven" (La dërta aurela cörta por jënt jona, 1611), che é gnü publiché ciamò 12 iadi por rumanc, 11 iadi por todësch y 7 iadi por talian. Gran resonn à ince albü "Consolaziun dell'olma devoziusa" (Consolaziun dl'alma dota, 1690), n liber de oraziun catolich cun cianties che vëgn en pert ciantades ince incö ciamò. Le liber é gnü publiché 11 iadi cina tl 1945.
Cun l'adoranza religiosa romagn i idioms rumanc amarscês dala desvalianza de confesciun, rové a n lingaz scrit unifiché n'é dî alalungia nia poscibl.

Friûl
Tl Friûl ê le lingaz gnü adorè publicamënter cina che an â instësc tles mans l'aministraziun cun le Patriarcat de Acuileia (1420). An conësc documënc p.e. dla scora notarila de Cividât dl 14ejim secul. Dô l'anesciun a Aunejia ne vëgn le furlan nia plü adorè tla aministraziun.
La storia dla leteratöra furlana mët man tl Renascimënt cun de plü figöres de importanza. Al n'é nia na leteratöra religiosa, gnanca leteratöra popolara, de foltlor, mo leteratöra profana dla mondanité. Da chësc tëmp àn ince les prömes traduziuns da d'atres leteratöres. Ti secui gnüs dô à la leteratöra furlana albü tröc poec ezelënc, desche Ermes di Colloredo, Pietro Zorutti (che à cun sü calëndri portè pro a renforzè la koiné furlana), Caterina Percoto.
N sbunf nü ciafa la leteratöra furlana tratan la Secunda Vera cun Pier Paolo Pasolini. Le talian Pasolini impara le furlan, lingaz de süa uma, y scri poesìes y n tòch de teater (I Turcs tal Friûl) por furlan.
Cun la fondaziun dla Academiuta de lenga furlana dl 1945 à Pasolini metü na pera de ciantun nöia, na generaziun de poec intìera é gnüda ispirada da ël.
Pasolini, atif ince politicamënter, é n sostignidù apascionè dla gauja ladina - dl furlan dìjel: "Lingua ladina dunque, non dialetto alpino".
Incö é la leteratöra furlana dër rica de direziuns stilistiches y formes desvalìes, dala poesìa cina ai comics. Na istituziun de tradiziun é ormai le concurs leterar y musical "Premi Friûl".

Architetöra
Le teritor ladin - dantadöt le Friûl y i Grijuns - à perles dl'architetöra mondiala.
Müstair. Copyright Mateo Taibon

• A Acuileia, la dlijia uma dl raiun alpin intìer, él da amiré n funz a mosaich de plü de 700 m2 dl 4. secul - al é forsc le plü bel documënt artistich dla perioda paleocristiana indöt.
• Müstair (mâ n km ia delà dl confin Südtirol/Grijuns) à cun le convënt dles beneditines y süa dlijia (romanica cun injuntes gotiches) n documënt dla storia dl'ert che fej pert dl patrimone cultural mondial dla UNESCO.Fat sö é le convënt gnü incër l'800 desche Monasterium Tuberis. Tla dlijia dl convënt, öna dles püces cun trëi absides, pòn amiré le majer zitlus de pitöres afrescades dla pröma eté medievala.
• Tla dlijia de Zillis (a süd dla Via Mala) pòn odëi le sofit de dlijia depënt plü vedl dl'Europa: 153 tofles de lëgn dl 1130 za.
• A Cividât él na necropolis celtica dl 400 d. C. za.
• Dl 760 za. é la picia dlijia longobarda a Cividât.
• Tla picia cité de Glemone imprescionëia le dom: al é un di plü bi ejëmpli de architetöra gotica a süd dles Alpes.

Glemone (dom). Copyright: Mateo Taibon

Tles Dolomites é, desche tl Tirol intìer, les dlijies romaniches gonot gnüdes sostiduides cun dlijies gotiches (che é spo en pert gnüdes sostituides cun dlijies baroches). Al é por la storia dl'ert n gran dann. Les dlijies romaniches dla Val Venosta, stada cënc d'agn pro la diozeja de Coira, documentëia le valur dl'architetöra romanica tles Alpes.
Perles dl'architetöra tles valades ladines é la dlijia de Sant' Uliana te Fascia, la dlijia de Sacun cun sü afresc' gotics, o ince la dlijia de Santa Berbora a La Val, dër gonot motif fotografich.
De beles dlijies baroches él a Al Plan de Mareo y San Linert de Badia.

Viles
Pro la arpejun culturala ladina alda les viles tla Val Badia. Ara se trata de formes de insediamënt cun de plü lüsc ragrupês che plej por süa unité armoniosa y por süa bela ponüda tla contrada. Ti ultims agn é les viles gnüdes revalutades desche atraziun turistica. An à indere n'incompatibilité parziala cun i bujëgns d'aldedaincö por laûr y abitaziun. Les viles é sot a sconanza, costruziuns nöies o müdaziuns po mâ gnì fates cun bindebò de restriziuns.

SgrafitSgrafit - Foto: Mateo Taibon
Na particolarité dl'architetöra profana di Grijuns (dantadöt Bergell, Engiadina, Val Müstair) é le "sgrafit". Ara se trata de dessëgns rafês ite tl mür: dla cialc ciamò morjela vëgnel rafè demez chës perts ch'an ô avëi scöres. Dl sgrafit fej pert dessëgns, decoraziuns y dic.

Folk & cultura
Al osservadù da defora che ti ciara a na mendranza i plej gonot le foltlorich, l'esotich. Guanc da zacan y usanzes interessëia gonot deplü co lingaz, sozieté, leteratöra, ert. Cun i Ladins n'é la cossa nia atramënter, dantadöt le guant da zacan de Gherdëina vëgn gonot fat jö.
Cun le foltlor vëgn na mendranza metüda dant desche teater da corusc, datrai ince desche n püch indô ti tëmps. Por la politica dles maioranzes é le foltlor da fa saurì, n'él pö nia lié ala ghiranza de dërc por lingaz y cultura dla mendranza.



Ladinia encuei [ top ]
Economìa & sozieté
La economìa y impara la manìera de vire é stades cënc d'agn alalungia arvenüdes dal'agricoltöra cun sües fadìes y malsegurëzes; les valades ladines ê dala meseria, l'artejanat artistich é nasciü nia da ispiraziun artistica, mo dal bojëgn de davagné pormez valch.

Incö dominëia le turism l'imaja dles valades ladines. Impò romagn agricoltöra y artejanat inant essenziai, ince sce ai é manco da odëi o almanco defora dles rutes standart che n turist fej. Püc sciafia incö da se trà le vire porì mâ cun le laûr da paur. I paurs che ne i va nia dô a n secundo laûr é tres demanco, te val paîsc pòn i cumpedè sön öna na man. Tan che nia presënta tles valades ladines n'é l'industria.
Cun le turism s'à stramudé la ciadëna soziala. Les "sajuns" é incö chëres dl turism. Le vire da zacan é por la maiù pert scomparì. Les tëmples bel zafades jö é na condiziun por la belëza dl paisaje - le paur mët insciö la raîsc por le turism.

Sabla taiënta
La Ladinia é conesciüda pro sü vijins dantadöt por le turism. Les Dolomites cun sü paîsc, sües pistes, i restoranc de cualité conesciüs sura döta la Talia é la medaia de presentaziun dla economìa locala - ciche se respidlëia ince ti clichés di vijins. Tröc à l'opiniun che i Ladins sides düc ric o ais düc n hotel. Na statistica provinziala a Balsan à intant stlarì che i Ladins à le davagn manco alt di trëi grups etnics.

Le svilup dl turism à metü man dan da ca. 100 agn, canche les feries d'isté tles Dolomites é gnü n plajëi, resservè a püc. I hotì nasciüs te chësc tëmp ê nobli y de gran mosöres respet al paîsc: i paîsc â metü man da se mudé.
N svilup nü à metü man tl turism dô la Secunda Vera, canche le bëgnester é gnü general. Le turism é insciö chersciü a turism de massa. I Ladins é stà pionìers dl turism da d'invern; les valades vijines à profité dles arjuntes de nostes valades.

Le turism vëgn gonot critiché: al vëgn venü fora secundes ciases a foresc' che é spo mâ püces edemes al ann chilò. Fora dla sajun él insciö paîsc mec öc, desche n paîsc dai bai. Le cader di paîsc é stramudé, gonot dominëia hotì de gran mosöres (y te n stil pseudoalpin).
La tradiziun, les usanzes, i guanc da zacan i vëgn presentà al turist por che al pois ti ciarè - al é na comerazialisaziun y insciö na falsificaziun dla tradiziun.
L'imigraziun liada al turism y les forzes de laûr che va debojëgn à portè pro ti Grijuns ala germanisaziun de paîsc y raiuns intìers (ejëmpl plü conesciü: St. Moritz/San Murezzan). A Cortina é cun la imigraziun (dantadöt dai Jüc Olimpics dl 1956 incà, che à fat Cortina conesciüda sura döt le monn) i Ladins la mendranza.
Le ritm de vita vëgn dominé dal turism, les comunitês de paîsc y sües tradiziuns vëgn indeblides.

Le turism à ince sü vantaji:
Al porta bëgnester, i Ladins ne mëss nia plü sen jì fora de sües valades sciöche zacan. Ince l'artejanat, le frabiché, le comerz vir dl turism, che porta insciö pro al'esistënza dl grup etnich ladin.
Le turism daida portè le savëi dla esistënza dl ladin sura i confins de nosc teritore fora: tröpa jënt da tröpes perts dl'Europa conësc le ladin y la Ladinia almanco n püch da sües vacanzes. Tles scores y ti massmedia ne i vëgnel cuntè nia dl ladin.
Cun le turism é la Ladinia plü gaierda. Cun le bëgnester é chersciüda la cosciënza de se instësc y de so valur, ciche à conseguënzes ince a livel cultural y politich. I Ladins chir deplü süa independënza. Ai ne vëgn ince la maiù pert nia plü odüs sciöche de mënder valur da vijins (mo al post dl despet da n iade él datrai rové la invidia).

Mediums
La Usc di Ladins
La "Usc di Ladins" é l'unich medium che tol ite döta la Ladinia, devenjon insciö la tripartiziun fascista. Ara vëgn dada fora dal'Uniun Generala di Ladins dles Dolomites.
Le foliet é gnü fondé l'ann 1949 cun l'inom "Nos Ladins". Tratan i agn de süa esistënza, aboc ría, é le foliet tres indô gnü contesté (dandadöt da rapresentanc dla maioranza che ne capësc nia ladin). Al é cinamai gnü ghiré che al ne vëgnes nia baié de politica: proibiziuns tematiches por mediums ladins?

RAI ladina - Radio y televijiunRai ladina - tratan l notiziar. Foto: Mateo Taibon

Radio:
vigni dé (adenfora dla domënia)
13.30-13.50 Noéles
13.50-14.05 "La copa dal cafè" (cultura generala)
19.00-19.05 Noéles
19.05-19.30 Tramisciun culturala

domënia:
12.30-12.45 Noéles
12.45-13.00 La copa dal cafè

Televijiun:
vigni dé
19.55-19.59'30 Trail (telejornal)

vigni jöbia
20.30-20.40
Paladina (cultura generala)

vigni ultima jöbia dl mëis:
a d'injunta 30 menüc (cultura/atualité)

Prejënza ladina te mediums de d'ater lingaz
• tl "Alto Adige" (vigni mertesc öna na plata)
• tl "Dolomiten" (vigni mertesc, jöbia y sabeda öna na plata, na bona pert è metüda jö tl lingaz todësch)
• te Radio Gherdëina (trasmetidú privat, trasmët por ladin y por todësch)
• te Radio Studio Record (trasmetidú privat, trasmët por ladin y por talian) .

Svantaji di mediums ladins: :
• al n'é degöna poscibilité d'importaziun da foradecá, döt mëss gní fat "te ciasa"
marcé restrënt por gauja dl pice numer d'anuzadus
• al ne vëgn fat feter degönes comunicaziuns stampa intres agentöres tl lingaz ladin y scheje degönes porsura les vals ladines
• al n'é degöna legia por la promoziun finalisada di mediums ladins. Les desposiziuns varëntes ne tol nia in cunt la desvalianza danter mendranza y lingaz mënder.

Mediums ti Grijuns
• La Quotidiana": foliet da vigni dé, scrit deplëgn por romanc
• Radio Rumantsch: 14 ores al dé de trasmisciuns
• Televisiun Rumantscha: Telejornal dal lönesc al vëindres dales 18.45 - 18.55, laprò la domënia programs de cultura.
• Foliec desvalis a livel local: La Pagina da Surmeir, Engadinerpost (bilinguai)
• Radio Piz Corvatsch y Radio Grischa (bilinguai)
• Agentöra de noéles rumancia (ANR).

Mediums tl Friûl
• Radio Onde Furlane: radio privat cun orar plëgn de trasmisciuns por furlan
• La Patrie dal Friûl (mensil, porì por furlan)
• La Vita Cattolica (foliet edemanal che contëgn regolarmënter contribuc por furlan)
• Int furlane

Istituziuns y associaziuns
Union Generela di Ladins dla Dolomites
Al é l'uniun tët dles uniuns culturales (Uniuns di Ladins) tles Dolomites. Ara n'á degügn colauradus a tëmp plëgn, deache al mancia i mesi finanziars. L'uniun n'á nia en sostëgn finanziar assiguré. Por la cultura ladina vëgnel por le plü lauré debann.
Deperpo che ti Grijuns é la Lia Rumantscha reconesciüda sciöche organisaziun tët ince a livel politich ne vëgn l'Union Generela nia azetada dales aministraziuns provinziales sciöche partner politich: al vel la mentalité dla tripartiziun. L'Union Generela é l'edituria dl su foliet edemanal ladin, la "Usc di Ladins". Ara é danter ater ince iniziadëssa dl festival de musiga rock "Ladiniatour".

Comunanza ladina a Bulsan
Al é l'uniun culturala di Ladins da Balsan. Ativité: Convëgns, conferënzes, cursc de ladin, conzerc, iadi de cultura (tla Ladinia, ti Grijuns y tl Friûl). Por agn à la Comunanza ince albü en cor.

Istitut Cultural Ladin "Majon di Fascegn"
L'istitut cultural por i Ladins de Fascia é sté la pröma istituziun culturala por i Ladins. Al fej archirida sön i ciamps dl lingaz, dla storia y dla cultura di Ladins y al dá fora libri y vigni ann la revista "Mondo Ladino".

Istitut Cultural Ladin "Micurà de Rü"
IAl é l'istitut cultural por i Ladins dla provinzia da Balsan cun i medems obietifs dl istitut de Fascia. Al dá fora libri sön la storia, la leteratöra y fej valiade ince traduziuns tl ladin sciöche p.ej. "Le pice prinz". Al dá fora vigni ann la revista culturala "Ladinia".

Intendënza ladina
L'Intendënza Ladina á l'inciaria de aministré les scores ladines tles valades ladines. Ara ne desponn de degügn mesi finanziars autonoms.

Istitut Pedagogich Ladin
L'Istitut Pedagogich Ladin á sciöche fin chël de formé inant le personal insegnënt y de lauré fora material didatich por les scores ladines.

Consulta per i problems ladins (Comun de Balsan)
La Consulta se crüzia di bojëgns di ladins che vir tl comun da Balsan, in plü organisëiera manifestaziuns culturales. La consulta é l'unica istituziun che adora te söes comunicaziuns scrites por prinzip le ladin dolomitan.

Ciantun di Grijuns: Lia Rumantscha
Ara é gnüda metüda sö ai 26 d'otober dl 1919, al é l'organisaziun tët de dötes les uniuns culturales y de lingaz rumances. Al é n'istituziun nia liada confescionalmënter y é politicamënter neutrala. La mira é la promoziun dl lingaz y dla cultura rumancia te familia, tla scora, te dlijia y tla vita publica. Ara se finanziëia cun contribuc anuals dapert dla Confederaziun y dl Ciantun Grijiun, da entrades dala venüda de publicaziuns, da inciaries de traduziun y da contribuziuns de desvalíes fondaziuns y organisaziuns publiches y privates. La Lia Rumantscha á 15 impleês y pîta sorvisc desvalis danter scolines, colauradus regionai y sorvisc linguistics (cöra y promoziun dles variantes regionales, neologisms, terminologia spezifica, mesi didatics, informaziun y aconsiamënt).
La LR é in plü competënta por l´elauraziun y la promoziun dl lingaz unifiché Rumantsch Grischun. Ara dá fora dizionars, gramatiches, mesi didatics, antologies, libri por mituns y jogn, comics, cassëtes, CDs y leteratöra d'intratëgn. Ara contribuësc tambëgn a ediziuns rumances de d'atri editurs. La LR é ince ativa söl ciamp dl cianté y dla musiga sostignin i componisc' y i cors interessês.
Na pert dl'ativité dla Lia Rumantscha vëgn tles Dolomites fata dai Istituc Culturai.

Scora

"Le 20ejim secul intìer é te chëstes döes valades stè amarscè dai tentatifs de assimilaziun monoculturala".
Roland Verra, intendënt ladin

"Warnung
Ein fremder Prophet ist aufgestanden, er schwingt eine fremde, feindliche Fahne und sammelt Unterschriften zu einer Petition für die gänzliche Verdeutschung der hiesigen Schule. Grödner. seid auf der Hut, laßt euch nicht betören und bietet nicht selbst die Hand zur Zerstörung eines unersetzlichen Schatzes, eines wahren Reichtums, nämlich eurer Muttersprache."
Da n jorantin de Franz Moroder, ombolt de Urtijëi, l'ann 1905: Dagnora ciamò atual

I Ladins n'impara te scora nia so lingaz.

Cun öna o döes ores al'edema n'impàron degun lingaz de chësc monn!

Valades ladines dla Provinzia da Balsan:
Scora paritetica
Tla pröma tlassa elementara vëgnel insigné por talian y por ladin o por todësch y por ladin. Tles atres tlasses dles scores d'oblianza tles valades ladines vëgn meses les materies insignades por talian, les atres meses por todësch.
Al ladin i vëgnel resservè n pice ciantun: döes ores al'edema, tles scores altes cinamai mâ öna n'ora.
Le regolamënt vel mâ por les scores tles valades ladines, defora n'él inió la poscibilité da imparè ladin te scora. De plü tips de scora alta n'él nia tles vals ladines; ai Ladins che frecuentëia chëstes scores ne i vëgnel insciö nia conzedü da imparè so lingaz te scora.
Cun l'aumënt dla scora d'oblianza a 9 agn mëss tröc Ladins jì a fà l'ultim ann foradecà. Insciö n'é l'insegnamënt dl ladin gnanca garantì tla scora d'oblianza.
Le ladin ne vëgn nia adorè desche lingaz de insegnamënt. Chësc ne vëgn nia conzedü dal statut d'autonomìa (art. 19). Le statut, che messess fissé i dërc dla mendranza, impedësc insciö le dërt dla mendranza ladina al insegnamënt dl lingaz dla uma.
Le statut ne vëgn porater nia dagnora respetè: La Provinzia gestësc a Picolin na scora profescionala che ne respetëia nia l'articul 19: la scora n'é nia paritetica, mo ara é porì todëscia, ô dì ara va cuntra la mendranza y cuntra la costituziun.

Provinzia de Trënt
Le ladin é lascè pro tles scores sides desche materia, sides desche lingaz d'insegnamënt (da.. 1993 incà). Tla pratica vëgn chësc strënt ite a öna n'ora de ladin y öna o döes ores insignades por ladin.

Provinzia de Belum
Degun insignamënt dl lingaz ladin.

Les conseguënzes dla mancianza de insignamënt dl lingaz dla uma é tlers: tröc Ladins baia n lingaz che é te gramatica y vocabolar dassënn infiltré intënt dal todësch y dal talian. Al é na corojiun dl lingaz che manancia la esistënza dl ladin, y chësc mostra sö che la mancianza de insegnamënt arvënn na mendranza dl vers de süa assimilaziun.

Friûl: Degun insegnamënt dl lingaz dla uma!

Ejëmpl grijun
Tl Ciantun di Grijuns él i comuns che determinëia le lingaz aministratif y de insegnamënt tles scores. Tl teritore rumanc tradizional à 85 comuns la scora elementara rumancia, 16 na scora todëscia cun rumanc desche pröm lingaz forest.

Scora elementara
tip A (85 comuns): Scora rumancia, insegnamënt porì tl lingaz dla uma. Todësch dla cuarta tlassa insö (4-6 leziuns al'edema)
tip B (16 comuns): Scora todëscia, cun rumanc desche pröm lingaz forest (2 leziuns al'edema).

Samedan: Scora sperimentala bilinguala (paritetica) rumanc-todëscia (tl post é i Ladins mendranza).
Coira, capitala dl Ciantun: Introduziun de tlasses cun insegnamënt bilingual todësch-rumanc programè.

Scors altes: 2-4 leziuns de rumanc al'edema, laprò vëgn valgönes materies insignades por rumanc.

Université de Balsan: Trilinguism storpié
L'Université de Balsan se presentëia trilinguala. Todësch, talian. Y inglesc. Dl terzo lingaz dla provinzia ne vëgnel tan che nia tignì cunt. Todësch, talian, inglesc: Le dagnì dl trilinguism te Südtirol?

Al'Université n'él gnü metü impé degun Istitut de Ladinistica, desche al ê gnü ipotisé. L'Université de Balsan foss la pröma a messëi insigné Ladinistica, ara vëgn paiada ince dales cutes di Ladins, mo por le lingaz ladin n'él (oramai) degöna lerch.

Lingaz coiené
Al'Université ciafa süa formaziun profescionala ince insegnanc ladins (facolté de sciënzes dla formaziun, Porsenù) che messarà n dé insigné le ladin. La mosöra dl insegnamënt dl ladin é na coienada dl lingaz: 4 ores al mëis.
Cô dess pa i diplomês insigné ladin sce ai ne l'à instësc mai imparè indortöra?

Se lascess i atri dui grups etnics de Südtirol prodëi cun na presënza tan picera de so lingaz tles scores?
Mancianza de insegnamënt dl lingaz dla uma porta ala assimilaziun de na comunité linguistica. Vigni comunité linguistica dl monn se damana en insegnamënt adegué de so lingaz tles scores - pro i Ladins vëgn chësc dërt

Tripartiziun: Realtês desvalìes
Por les trëi provinzies y les döes regiuns, olache al vir Ladins, vèlel por chësta comunité standarc legai desvalis.

Tla Provinzia de Belum n'à i Ladins degöna poscibilté da adorè so lingaz tla aministraziun publica, an n'à degun sostëgn ala cultura che se mirites chësc inom, al n'é degun insegnamënt dl lingaz dla uma te scora, an n'à degöna presënza dl ladin te radio y televijiun. La politica é chëra de na assimilaziun forta. Mâ valgügn idealisc' cun so impëgn straverda i Ladins de Soramunt da süa scomparida.

Tla Provinzia de Trënt se stàra cotan damì. Insciö vëgnel insigné tles scores le ladin, an à i programs dl radio y dla televijiun ladina, an à n sostëgn ala cultura che à bele albü de bugn resultac. Insciö él gnü fondè te Fascia le pröm Istitut Cultural Ladin, che i à dè na gran sbürla ales inrescides, al mantegnimënt y ala evoluziun dl lingaz. I comuns de Fascia é i susc ad avëi, cun le comprenjore, na autonomìa aministrativa y insciö na definiziun teritoriala por la mendranza.

Calunies cuntra chi che laóra por i Ladins
Te Südtirol é la maioranza todëscia gonot zënza comprenjiun por i dërc di Ladins. Che che se damana ince mâ n pice aumënt dl insegnamënt dl lingaz dla uma o le respet dla toponomastica ladina, por fà dui ejëmpli, vëgn metü fora sciöche fondamentalist. Da Roma damànon l'aplicaziun dl lingaz todësch te tanco düc i ciamps dl'aministraziun publica, tla Ladinia vëgn le lingaz dla populaziun la maiù pert lascé fora da pert dl'aminstraziun provinziala. Y deperpo che chi che lascia fora le todëesch vëgn metüs fora sciöche nazionalisc (taliagn), vëgn i ladins che damana l'aplicaziun dl ladin y che critichëia la mancianza dl ladin tles scrites publiches y i.i. metüs fora sciöche fondamentalisc - impede che al gness indiché le nazionalism atif cuntra i Ladins y sü dërc.

La situaziun te Südtirol
I Ladins é descriminês te tröc ciamps en confrunt a sü vijins di atri lingac.

• Aplicaziun dl lingaz
• Sostëgn ala cultura
• Azès ales categorìes profescionales altes (rî o indöt nia poscibl)
• Insegnamënt dl lingaz dla uma
• Massmedia te so lingaz
• Partezipaziun ala gestiun politica y aministrativa
• Aministraziun autonoma dl grup etnich

Aplicaziun dl lingaz
Dal 1989 é le ladin tla Val Badia y te Gherdëna lingaz aministratif.
Dal 1993 é le ladin lingaz aministratif te Fascia.
Nia lingaz aministratif n'é le ladin tla Provinzia de Belum.
Ti ofizi a Bornech o Porsenù y Balsan ne vëgn le ladin nia adorè. Tröc ofizi n'él gnanca tles valades ladines; i Ladins mëss insciö renunzié pro l'eserzitaziun de sü dërc y dovëis a so lingaz. L'aministraziun provinziala mët fora la maiù pert di formulars, documënc y d'ater por i Ladins mâ por todësch y por talian.

Al é na norma che dij che le ladin vëgn adorè ince te chi ofizi, olache ara va dantadöt o porì de chestiuns ladines; mo chësta norma ne vëgn nia cis aplicada. La homepage dl assessorat por la cultura todëscia y ladina é por todësch y por talian, cun öna na frasa por ladin! Na picia pert che reverda le "Kulturpass" (co é mâ tla diziun todësca) é ince por ladin. Cô foss les reaziuns sce al gness fat insciö con le todësch da pert de val istituziun statala?

La prescriziun da mëte sö scrites trilinguales tles valades ladines ne vëgn dantadöt dal'aministraziun provinziala gonot nia respetada.

En ejempl: dal foliet "Dolomiten", sabeda, 21 de aurì dl 2001

GADERTAL
Wo bleibt die ladinische Bezeichnung?
Balsan/Bozen (eb) - Für eine einheitliche Ortsbeschilderung in den ladinischen Tälern Gadertal und Gröden hat sich Landeshauptmann Luis Durnwalder erst vor einigen Monaten ausgesprochen. "Es wirft kein gutes Licht auf die Gemeinden, wenn die Ortsschilder in Ladinien so unterschiedlich gestaltet sind, wie sie es derzeit sind. Deshalb soll man sich an die von der Landesregierung festgelegte Sprachreihenfolge halten, die da lautet: Ladinisch, Deutsch, Italienisch", schrieb der Landeshauptmann. Vor knapp einer Woche wurde die Gadertaler Straße geschlossen, und der Verkehr wird für die nächsten fünf Jahren auf den so genannten Panoramastraßen umgeleitet. Große Hinweisschilder sind daher auf der Pustertaler Straße und auf der Gadertaler Straße angebracht worden. Diese sind aber wieder einmal nur zweisprachig: Die dritte Landessprache ist mitten in den ladinischen Tälern auf der Strecke geblieben!

Le trasport publich n'adora tles valades ladines no le lingaz ladin no la toponomastica ladina. Degun orar, degöna comunicaziun por ladin, gnanca sön chës corieres che va tla Ladinia o che s'armöi porì tla Ladinia. La homepage dla SAD adora desche terzo lingaz l'inglesc - le ladin y i inoms ladins di posc' ladins ne vëgn gnanca chilò adorês ...
Mancianza dl'aplicaziun dl ladin pro le sorvisc de trafich publichI orars dês fora dala aministraziun provinziala n'adora nia le lingaz ladin o la toponomastica ladina (con bona pesc de Ettore Tolomei). Le zënter por la viabilité adora porì inoms todësc y taliagn por i posc' ladins, nia indere i ladins (laprò àn ince le "Falzàrego" storpié ...).

L'economìa privata va en pert danfora cun n miù ejëmpl y adora le lingaz ladin te sües scrites.

Contradiziun
I Todësc damana da Roma documënc y formulars (cutes, medejines) por todësch. Mo ai Ladins ne i conzédon nia chësta medema rajun.

Statut d'autonomìa
Dl statut d'autonomìa él gnü fat traduziuns te de plü lingac da pert dles istituziuns regionales o provinziales. N sintom: Na traduziun tl ladin n'àn nia lascè fà, sciöche le statut ne revardess gnanca i Ladins, y sciöche ai ne foss nia zitadins de chësc raiun.
Dla traduziun tl ladin à messü fistidié le movimënt politich di Ladins, i "Ladins" - zënza sostëgn dla man publica.

Le bun ejëmpl: Adoranza dl rumanc tla Svizra
Notes bancares tla Svizra: al é scrit sö ince por ladinTla Svizera vëgn le rumanc adorè con conseguënza, le lingaz ne vëgn nia emarginé. Al vëgn adorè a livel regional por düc i documënc por zitadins rumanc, le medem àn a livel ciantonal. Laprò vëgn le ladin grijun ince adorè a livel statal (federal), insciö por la posta, ferata, armada (la cherdada ales ermes é sura döta la Svizera cuadrilinguala), i documënc d'identité (pas y cherta d'identité à ince la diziun ladina). Le ladin grijun é cinamai sön le "santuar svizer": les zetoles dl franch svizer.
Deplü co tles Dolomites vëgn le lingaz dla mendranza ince adorè dai privac.
Aplicaziun dl ladin tla Svizra
Sostëgn ala cultura
Le ladin é - al contrar dl todësch - n lingaz zënza hinterland: al mëss gnì fat döt sön le post, an ne sciafia da importè nia. Al é implü na picia comunité linguistica, aladô ch'an ne sciafia nia da finanzié cultura cun le marcé, le numer di cumpradus é massa pice.
Impò n'él degönes normes o leges por le sostëgn spezifich ala cultura ladina che tëgni cunt de chësc gran desvantaje. La cultura ladina vëgn sostignida dô i medemi critêrs co la cultura todëscia. Na ezeziun é mâ l'Istitut Cultural Ladin Micurà de Rü.

Proporz
Te Südtirol vëgn i posc' publics dês ca dô la consistënza di grups linguistics. Chësc porta d'un n vers la sigurté che i Ladins ciafa pro i posc' publics süa pert, dl ater vers indere porta chësc ala estlujiun di Ladins, olache i posc' da dè ca é püc. Deache i Ladins fej fora mâ le 4% dla popolaziun de Südtirol, él categorìes profescionales intìeres (chëres altes), a chëres che i Ladins ne i po por prinzip nia pormez. Porsones vëgn insciö descriminades por so lingaz - n fat che va cuntra le pröm prinzip dla Detlaraziun universala di dërc umans y cuntra la Costituziun taliana (art. 3): Degöna porsona ne po gnì desvantajada por so lingaz o d'ater.
Südtirol - n model?

Degöna lerch por i Ladins
I Ladins é stlüc fora da tröpes comisciuns, scebëgn che al vëgnes tratè te chëstes ince chestiuns ladines

Tribunal Aministratif Regional (TAR): Ladins stlüc fora por legia!

Junta provinziala
Fina sëgn ê i Ladins stlüc fora (laite mâ te n cajo spezial: Alexander Langer s'â detlarè ladin. Insciö êl dui Ladins te consëi, aladô che un messâ rové te Junta), deache le regolamënt (proporzional ai Ladins litês te consëi) ne le lasciâ nia pro.
Cun n mudamënt dl statut à ince i Ladins la poscibilté da rové te Junta Provinziala - mo mâ sce la maioranza é a öna. I atri grups etnics à indere le dërt da ester te Junta, i Ladins no.
Le regolamënt nü vëiga danfora che le mëmber ladin dla Junta vëgn cherdè da defora - an va insciö sura les lites democratiches fora.
Südtirol - en model por la sconanza dles mendranzes?

Degöna aministraziun autonóma
Les döes valades ladines dla Provinzia de Balsan é te döes comunitês de val desvalìes. Na comunité de val ladina, aladô che le grup etnich podess avëi almanco n pice püch na aminstraziun autonoma, n'é nia gnüda conzedüda.

Tripartiziun politica
La tripartiziun renforza les descriminaziuns di Ladins. I Ladins ne po nia fà avarëi sü dërc y rapresentè sü interesc deboriada, al ne vëgn nia conzedü dërc valis por düc i Ladins. I Ladins é partis sö te raiuns litai desvalis aladô dles provinzies, pro les lites parlamentares ne pòi nia designé deboriada un n rapresentant ladin.

Impressum: [ top ]
Tesc' (con eceziun dles tabeles linguistiches): Mateo Taibon. Düc i dërc resservês. Vigni sort de publicaziun o adoranza publica di tesc é conzedüda mâ con la conzesciun scrita da pert dl autur. Vigni adoranza nia conforma a ci che é scrit chilò dessora gnarà portada dant a signorìa aladô dles leges en forza. Por contac: mateot@dnet.it.


No Eles: www.noeles.net | La Patrie dal Friûl: www.friul.net | Radio onde furlane: www.rof.it | Radio e televisiun Rumantscha: www.rtr.ch | Lia Rumantscha: www.liarumantscha.ch | La Usc di Ladins: www.lauscdiladins.com | Ert por i Ladins: www.ladinart.org

Letzte aktual.: 4.10.2005 | Copyright | Motor d'archirida | URL: www.gfbv.it/ladin/dossier/ladin/ladinia.html | XHTML 1.0 / CSS | WEBdesign, Info: M. di Vieste

HOME | DOSSIER Y MENDRANZES | Versione italiana | Deutsche Fassung